katechizm.html

<html>
  <head>
    <meta charset="utf-8">
    <meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1">
    <link href="https://fonts.googleapis.com/css?family=Cardo:400,400i,700&amp;subset=greek,greek-ext,latin-ext" rel="stylesheet">
    <link rel="stylesheet" type="text/css" href="./assets/styles/normalize.css">
    <link rel="stylesheet" type="text/css" href="./assets/styles/main.css">
    <link rel="stylesheet" type="text/css" href="./assets/styles/colors.css">
    <link rel="stylesheet" type="text/css" href="./assets/styles/article.css">
    <title>Katechizm</title>
    <script src="assets/js/main.js"></script>
  </head>

  <body>
    <header>
      <h1>Katechizm katolicki dla osób dorosłych, które pragną zdobyć pełniejszą znajomość nauki katolickiej</h1>
    </header>

    <nav>
      <ul>
        <li><a href="index.html">†</a></li>
        <li>Katechizm</li>
        <li><a href="dogmatyka.html">Dogmatyka katolicka</a></li>
        <li><a href="tomizm.html">Tomizm</a></li>
        <li><a href="biblia.html">Pismo Święte</a></li>
        <li><a href="msza.html">Msza Święta</a></li>
        <li><a href="articles.html">Artykuły</a></li>
        <li><a href="dic.html">Mistycyzm</a></li>
      </ul>
    </nav>

    <article>
      <aside>oprac. kard. Pietro Gasparri</aside>

      <h2>Wstęp</h2>

      <h3>Katechizm Św. Piusa X</h3>

      <p>Katechizm Św. Piusa X to krótka książka, wydana przez Papieża Piusa X, a przygotowana przez kardynała Pietro Gasparriego, z pytaniami i odpowiedziami na podstawowe zagadnienia wiary katolickiej. Na końcu są bogate przypisy z Pisma Świętego, soborów powszechnych, papieży, Ojców Kościoła i świętych kongregacji rzymskich.</p>

      <p>Katechizm ten był adresowany do wszystkich ludzi, także prostych. Został wydany na początku 1908 roku po włosku, zawierał ok. 50 stron.</p>

      <p>Jak przyznał kard. Joseph Ratzinger w 2002 r., katechizm ten jest nadal popularny ze względu na jego jasność i zwięzłość.</p>

      <p><a href="http://www.ultramontes.pl/Catechismus_catholicus_Petrus_cardinalis_Gasparri_Vatican_1933.djvu">Katechizm Św. Piusa X po łacinie</a></p>

      <h3>Św. Pius X</h3>

      <p>Pius X (łac. Pius X, właśc. Giuseppe Melchiorre Sarto; ur. 2 czerwca 1835 w Riese, w prowincji Treviso, zm. 20 sierpnia 1914 w Rzymie) – włoski duchowny rzymskokatolicki, 257. papież od 4 sierpnia 1903 do 20 sierpnia 1914, święty Kościoła katolickiego.</p>

      <p>Był synem wiejskiego listonosza i szwaczki. Niektóre źródła podają, że jego ojciec Giovanni Sarto był Polakiem, który na początku XIX wieku, pragnąc uniknąć służby wojskowej, wyemigrował z Górnego Śląska (z Boguszyc spod Toszka w powiecie gliwickim) do Włoch, zmieniając przy tym swoje dotychczasowe nazwisko Jan Krawiec (wł. sarto = pol. krawiec), natomiast jego matka Margherita była Włoszką. Jednakże 26 czerwca 2013 r. w Opolu odbył się kongres historyków z Polski i Włoch, na którym jednoznacznie uznano tę teorię za nieprawdziwą. Wynikiem tych badań jest wydana w 2016 publikacja Genealogia pragnień. Pius X w pamięci ludności Górnego Śląska. Oficjalna watykańska genealogia Giuseppe Melchiorre Sarto mówi o:</p>
      <ul>
        <li>rodzicach: Giovannim Battiście (1792–1852) i Marghericie Sanson (1813–1894);</li>
        <li>dziadkach (od strony ojca): Giuseppem Sarto, właścicielu ziemskim, i Paoli Giacomello;</li>
        <li>pradziadkach: Anzolim Sarto i Antonii Liviero.</li>
      </ul>
      <p>Giuseppe od urodzenia żył w wielodzietnej rodzinie, jego rodzice mieli dziesięcioro dzieci. W wieku 12 lat odebrał od patriarchy weneckiego Jacuba Monico stypendium seminaryjne, za które mógł wstąpić do seminarium.</p>

      <p>Po ukończeniu seminarium w Padwie, Giuseppe Melchiorre Sarto został wyświęcony na kapłana 18 września 1858. Początkowo pracował w miejscowości Tombolo, a następnie, w 1867 został proboszczem w Salvano. W 1875 został kanonikiem w Treviso i kanclerzem. W tym samym roku został ojcem duchownym i rektorem seminarium, a rok później kanclerzem kurii biskupiej.</p>

      <p>10 listopada 1884 Leon XIII mianował Sarto biskupem Mantui, który przyjął sakrę sześć dni potem od św Jana Antoniego Fariny. Najwięcej uwagi jako biskup zwracał na formację kapłanów w seminarium. 12 czerwca 1893 został kreowany kardynałem prezbiterem i otrzymał kościół tytularny S. Bernardo alle Terme, a trzy dni później papież mianował go patriarchą Wenecji, którym pozostał do elekcji. Jako pierwszy wprowadził do seminariów studia biblijne, historię Kościoła i ekonomię społeczną.</p>

      <p>Po śmierci Leona XIII w lipcu 1903 roku, w Kaplicy Sykstyńskiej zebrało się konklawe. Najpoważniejszym kandydatem był dotychczasowy sekretarz stanu Mariano Rampolla, mający poparcie kardynałów włoskich, hiszpańskich i francuskich. Wówczas biskup krakowski kardynał Jan Puzyna złożył ekskluzywę w imieniu cesarza austriackiego Franciszka Józefa. Większość elektorów ostro zaprotestowała przeciwko interwencji władców świeckich i kontynuowała obrady, nie wykluczając kandydatury Rampolli. Wkrótce jednak okazało się, że konieczna jest elekcja kogoś znacznie różniącego się od Leona XIII i w siódmym głosowaniu (4 sierpnia 1903) wybrany został Giuseppe Sarto, który przyjął imię Pius X.</p>

      <p>20 stycznia 1904, aby zapobiec podobnym przypadkom, Pius X wydał konstytucję Commisium nobis, w której w sposób zdecydowany potępił i zakazał pod karą ekskomuniki stosowania przy wyborach papieża ekskluzywy państwowej.</p>

      <p>Udzielił błogosławieństwa Urbi et Orbi w Bazylice św. Piotra i przyjął hasło swojego pontyfikatu Wszystko odnowić w Chrystusie. Tak jak Pius IX, uznał się za więźnia Watykanu, lecz skupił się przede wszystkim na kwestiach religijnych.</p>

      <p>Był zdecydowanym przeciwnikiem modernizmu, i dał temu wyraz dekrecie Lamentabili, encyklice Pascendi Dominici Gregis (oba z 1907) oraz w motu proprio Sacrorum antistitum (1910), gdzie ostro potępił ideały modernistyczne, określając je jako "synteza wszystkich herezji". Od 1 września 1910 wszyscy kandydaci na duchownych musieli składać przysięgę antymodernistyczną. Generalnie popierał działalność ruchów katolickich, ale zawiesił działalność włoskiego Opera di Congressi i francuskiego Le Sillon Marca Sangiera, za angażowanie się w politykę i próbę połączenia katolicyzmu z ideałami lewicowymi.</p>

      <p>W dziedzinie wewnętrznej podjął kroki mające zreformować Kurię Rzymską. Przede wszystkim zmniejszył liczbę kongregacji i wyznaczył im nowe zadania. 29 lipca 1908 wydał konstytucję Sapienti Consilio, w której zlikwidował stare urzędy i scentralizował administrację. Nadto powołał komisję kodyfikacyjną prawa kanonicznego. Efekty pracy tej komisji, w postaci Kodeksu prawa kanonicznego, ogłosił jednak dopiero jego następca Benedykt XV w 1917. W 1909 stworzył oficjalne pismo Acta Apostolicae Sedis, w którym ukazywały się wszystkie kolejne dokumenty papieskie. Papież dopuszczał ułatwienia Eucharystii chorym oraz tzw. wczesną komunię (dzieci w "mniej więcej siódmym roku życia"). Możliwość taką dopuścił Pius X w dekrecie Quam singulari z 1910 o Komunii świętej dzieci. Ponadto zreformował śpiewy gregoriańskie (1903) i brewiarz (1911). Przywrócił także obowiązek biskupów wizytowania Rzymu i zreorganizował Rotę Rzymską. Zachęcał do badania Pisma św. zakładając w Rzymie Papieski Instytut Biblijny. Pius X był prekursorem Akcji Katolickiej.</p>

      <p>W sprawach konfliktu z rządem włoskim, papież stwierdził, że polityka Leona XIII nie sprawdziła się. Usiłował jednak dążyć do kompromisu w tej sprawie i rozluźnienia napiętych relacji, przez co złagodził nieco zakaz udziału katolików w wyborach. Działania Piusa i sekretarza stanu Rafaela del Vala doprowadziły do zerwania stosunków dyplomatycznych z Francją, 30 lipca 1904. Tamtejszy premier Émile Combes rozwiązał konkordat z 1801, rozdał posiadłości kościelne instytucjom świeckim i w 1905 wprowadził Rozdział Kościoła od państwa. Podobne ustalenie przeprowadzono w 1911 w Portugalii, natomiast Pius stanowczo zaprotestował przeciwko obu zarządzeniom i zabronił duchownym jakiegokolwiek porozumienia z władzami.</p>

      <p>Jednak we wszystkich swoich działaniach czuł się w pewnym sensie osamotniony. Nie znajdował odpowiedniego wsparcia w realizacji swoich celów, związanych z pontyfikatem. Sam Pius X ujął to słowami: "De gentibus non est vir mecum. (Nie ma nikogo, kto by mnie wspierał)."</p>

      <p>Kreował 50 kardynałów na siedmiu konsystorzach. Jest patronem Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X - skupiającego duchownych podzielających jego poglądy oraz będących przeciwnikami zmian posoborowych. Był tercjarzem franciszkańskim oraz Wielkim mistrzem zakonu bożogrobców.</p>

      <p>W 1913 Pius X doznał zawału serca. W 1914 zachorował i już nigdy z choroby nie wyszedł, a wydarzenia, które doprowadziły do I wojny światowej tylko pogorszyły jego stan. Pius X zmarł w Rzymie w nocy 20 sierpnia 1914 o godzinie 1:15. Jego ostatnie słowa były skierowane do wiernego współpracownika, Rafaela del Vala: Poddaję się całkowicie.</p>

      <p>Został pochowany w Bazylice św. Piotra. Jego ciało spoczywa w Kaplicy Ofiarowania NMP.</p>

      <p>Przez historyków jest uważany za "papieża eucharystycznego" i "pioniera ruchu liturgicznego".</p>

      <h3>kard. Pietro Gasparri</h3>

      <p>Pietro Gasparri (ur. 5 maja 1852 w Ussita, Perugia, zm. 18 listopada 1934 w Rzymie) – kardynał włoski, prawnik (doktor prawa kanonicznego i cywilnego), autor bardzo popularnego, tzw. Katechizmu św. Piusa X</p>

      <p>Kształcił się w seminarium niższym w Nepi, a później w Rzymie. Święcenia kapłańskie otrzymał 31 marca 1877. Wykładał prawo kanoniczne w paryskim Institut catholique w latach 1879–98, a następnie był delegatem Stolicy Apostolskiej w Ameryce Południowej (Boliwia, Peru, Ekwador). 3 marca 1898 otrzymał święcenia biskupie (z arcybiskupią stolicą tytularną Cesarea di Palestina).</p>

      <p>W 1904 został powołany przez Piusa X na sekretarza Komisji Kodyfikacyjnej, której zadaniem było stworzenie nowoczesnego kodeksu prawa kanonicznego. Odegrał ogromną rolę w przygotowaniu kodeksu prawa kanonicznego z 1917. 16 grudnia 1907 został kardynałem, a w październiku 1914 papieskim sekretarzem stanu (z nominacji Benedykta XV).</p>

      <p>W imieniu papieża był sygnatariuszem traktatów laterańskich. Przeszedł na emeryturę w 1930 (zastąpił go kardynał Pacelli, późniejszy papież Pius XII). Jego grób znajduje się w Ussita. Odznaczony Orderem Orła Białego.</p>

      <section>
        <h2>O znaku krzyża świętego</h2>
        <ol>
          <li>Czy jesteś chrześcijaninem?</li>
          Z łaski Bożej jestem chrześcijaninem.
          <li>Kto się nazywa i jest chrześcijaninem?</li>
          Chrześcijaninem nazywa się i jest ten, kto przyjął sakrament chrztu, przez który wchodzi się do Kościoła Chrystusowego.
          <li>A kto jest chrześcijaninem w znaczeniu ściślejszym i pełnym?</li>
          W znaczeniu ściślejszym i pełnym chrześcijaninem jest człowiek ochrzczony, który wyznaje prawdziwą i całą wiarę Chrystusową, czyli katolik; jeżeli przy tym zachowuje prawo Chrystusowe, wówczas jest dobrym chrześcijaninem.
          <li>Co jest zewnętrznym znakiem chrześcijanina?</li>
          Zewnętrznym znakiem chrześcijanina jest znak krzyża świętego.
          <li>Jak należy czynić znak krzyża świętego?</li>
          Znak krzyża świętego należy czynić w ten sposób, że się prawą rękę przykłada do czoła i wymawia przy tym słowa: W imię Ojca, potem do piersi – i mówi się: i Syna, w końcu na lewe i na prawe ramię – i mówi się: i Ducha Świętego. Amen.
          <li>Dlaczego znak krzyża świętego jest znakiem chrześcijanina?</li>
          Znak krzyża świętego dlatego jest znakiem chrześcijanina, ponieważ przezeń wyznajemy na zewnątrz główne tajemnice wiary chrześcijańskiej.
          <li>Co to jest tajemnica?</li>
          Tajemnica jest to prawda, która z natury swej tak dalece przewyższa rozum stworzony, że gdyby jej Bóg nie objawił, to człowiek nie mógłby jej poznać.
          <li>Które są główne tajemnice wiary chrześcijańskiej?</li>
          Główne tajemnice wiary chrześcijańskiej są następujące:
          <ul>
            <li>tajemnica jednego Boga w trzech rzeczowo różnych Osobach: w Ojcu, Synu i Duchu Świętym</li>
            <li>tajemnica Odkupienia ludzkiego przez wcielenie, mękę i śmierć Jezusa Chrystusa, Syna Bożego.</li>
          </ul>
          <li>Jakim sposobem znak krzyża świętego wskazuje na te dwie tajemnice wiary chrześcijańskiej?</li>
          Znak krzyża świętego wskazuje na te dwie tajemnice wiary chrześcijańskiej, ponieważ słowa jego oznaczają jedność Boga w trzech różnych Osobach, kształt zaś krzyża, który opisujemy ręką, przypomina Odkupienie, dokonane na drzewie Krzyża przez Jezusa Chrystusa.
          <li>Czy jest pożyteczne żegnać się krzyżem świętym?</li>
          Jest pożyteczne, a nawet bardzo pożyteczne żegnać się często i pobożnie krzyżem świętym, zwłaszcza na początku i końcu czynności.
          <li>A dlaczego jest pożyteczne, a nawet bardzo pożyteczne często i pobożnie żegnać się krzyżem świętym?</li>
          Ponieważ znak ten, gdy się go czyni należycie, jest zewnętrznym aktem wewnętrznej wiary, i dlatego ma on tę moc, że pobudza wiarę, zwycięża wzgląd ludzki, oddala pokusy, odwraca niebezpieczeństwa grzechu i zjednywa u Boga inne łaski.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O Objawieniu Boskim</h2>
        <ol start=12>
          <li>Czy przyrodzonym światłem rozumu możemy Boga poznać i udowodnić?</li>
          Przyrodzonym światłem rozumu, wnioskując ze stworzeń o stwórcy, ze skutku o przyczynie, z rzeczy stworzonych możemy na pewno poznać i udowodnić Boga jednego i prawdziwego, początek i koniec wszystkich rzeczy, stwórcę i Pana naszego.
          <li>Czy oprócz przyrodzonego światła rozumu możemy jeszcze inną drogą poznać Boga?</li>
          Oprócz przyrodzonego światła rozumu możemy Boga poznać również inną drogą, to jest przez wiarę, bo podobało się Jego mądrości i dobroci objawić rodzajowi ludzkiemu samego Siebie i odwieczne swej woli postanowienia przez nadprzyrodzone objawienie.
          <li>Co rozumiesz przez objawienie nadprzyrodzone?</li>
          Przez objawienie nadprzyrodzone rozumiem zarówno przemówienie, w którym Bóg sam, żeby nas objaśnić w nauce żywota wiecznego, ukazał ludziom pewne prawdy, jako też te właśnie prawdy razem wzięte.
          <li>Co wynika z tego pojęcia objawienia nadprzyrodzonego?</li>
          Z tego pojęcia objawienia nadprzyrodzonego wynika, że jest ono wolne od wszelkiego błędu, gdyż Bóg nie może się ani sam mylić, ani też w błąd wprowadzać.
          <li>Które prawdy mieszczą się w objawieniu Boskim?</li>
          W objawieniu Boskim mieszczą się nie tylko tajemnice, przewyższające rozum stworzony, lecz także wiele innych prawd, które same z siebie nie są niedostępne rozumowi ludzkiemu.
          <li>Dlaczego Bóg raczył ludziom objawić takie prawdy, które same z siebie nie są niedostępne rozumowi ludzkiemu?</li>
          Bóg raczył ludziom objawić prawdy, które same z siebie nie są niedostępne rozumowi ludzkiemu, aby i one także w obecnym stanie rodzaju ludzkiego, mogły być poznane przez wszystkich łatwo, z wszelką pewnością i bez domieszki jakiegokolwiek błędu.
          <li>Jakie zewnętrzne dowody swego objawienia Bóg zechciał dać, aby posłuszeństwo naszej wiary zgodne było z rozumem?</li>
          Aby posłuszeństwo naszej wiary było zgodne z rozumem, Bóg zechciał z zewnętrzną pomocą łaski połączyć zewnętrzne dowody swego objawienia, czyli fakty Boskie, a zwłaszcza cuda i proroctwa; ponieważ dowodzą one jasno wszechmocy i nieskończonej wiedzy Bożej, przeto są najpewniejszymi znakami objawienia Bożego, dostosowanymi do zrozumienia wszystkich ludzi.
          <li>Co to jest cud?</li>
          Cud jest to wydarzenie, zdziałane przez Boga poza porządkiem całej natury stworzonej.
          <li>Co to jest proroctwo?</li>
          Proroctwo w ścisłym znaczeniu jest to stanowcza przepowiednia przyszłego wydarzenia, którego żadnym sposobem nie można naprzód poznać z przyczyn przyrodzonych.
          <li>Gdzie się mieszczą prawdy od Boga objawione?</li>
          Prawdy od Boga objawione mieszczą się w Piśmie Świętym i w Tradycji.
          <li>Co to jest Pismo święte?</li>
          Pismo święte są to księgi Starego i Nowego Testamentu, które napisane pod natchnieniem Ducha Świętego, Boga mają za autora i jako takie zostały powierzone Kościołowi od samego Boga.
          <li>Na czym polega to natchnienie Ducha Świętego?</li>
          To natchnienie Ducha Świętego polega na tym, że Duch Święty pisarzów tak do pisania pobudził i nakłonił, tak im przy pisaniu pomagał, że wszystko to, i tylko to, co sam napisać kazał, należycie umysłem pojęli i wiernie spisać chcieli i odpowiednio wyrazili z nieomylną prawdą.
          <li>Co to jest Stary, a co Nowy Testament?</li>
          Stary Testament są to księgi Pisma świętego, napisane przed przyjściem Jezusa Chrystusa, a Nowy Testament są to księgi, napisane po Jego Przyjściu.
          <li>Co nazywamy Tradycją?</li>
          Tradycją nazywamy wszystkie prawdy razem wzięte, które apostołowie otrzymali bądź z ust. Samego Chrystusa, bądź też z natchnienia Ducha  Świętego, a które podawane jakby z rąk do rąk i przechowywane w Kościele Katolickim dzięki nieprzerwanemu następstwu, doszły aż do nas.
          <li>Jak nazywają się prawdy wiary razem wzięte?</li>
          Prawdy wiary razem wzięte nazywają się skarbem wiary.
          <li>Komu zechciał Jezus Chrystus powierzyć skarb wiary?</li>
          Jezus Chrystus skarb wiary zechciał powierzyć Kościołowi, aby on przy pomocy Ducha Świętego prawdy objawionej sumiennie strzegł i dokładnie ją wykładał.
          <li>Czego nam przede wszystkim potrzeba do zbawienia?</li>
          Do zbawienia potrzeba nam przede wszystkim wiary w prawdy, które Bóg objawił, a Kościół nam do wierzenia podaje.
          <li>Gdzie głównie znajdują się te prawdy, które Bóg objawił, a Kościół nam do wierzenia podaje?</li>
          Prawdy, które Bóg objawił, a Kościół nam do wierzenia podaje, znajdują się w głównie w Składzie Apostolskim.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O Składzie Apostolskim</h2>
        <ol start=30>
          <li>Dlaczego to zestawienie prawd wiary nazywa się Składem Apostolskim?</li>
          To zestawienie prawd wiary nazywa się Składem Apostolskim, ponieważ zawiera streszczenie głównych prawd, przekazanych przez apostołów, i od najdawniejszych czasów było w użyciu jako hasło chrześcijan.
          <li>Co jest zawarte w dwunastu artykułach Składu Apostolskiego?</li>
          W dwunastu artykułach Składu Apostolskiego zawarta jest tajemnica jednego Boga w trzech Osobach, różniących się między sobą rzeczowo, czyli w Ojcu, Synu i Duchu Świętym, razem z czynnościami, które z pewnego osobliwego powodu przypisuje się poszczególnym osobom.
          <li>Jak nauka tej tajemnicy jest w Składzie Apostolskim rozłożona?</li>
          W Składzie Apostolskim nauka tej tajemnicy jest rozłożona na trzy główne części w ten sposób, że w pierwszej zachodzi mowa o Pierwszej Osobie natury Boskiej i o dziele stworzenia; w drugiej – o Drugiej Osobie i o dziele ludzkiego Odkupienia; w trzeciej – o Trzeciej Osobie i o dziele naszego uświęcenia, które się teraz rozpoczęło przez łaskę, a w przyszłości ma się dokonać przez chwałę.
        </ol>
        <h3>O pierwszym artykule Składu Apostolskiego, w którym podana jest nauka o Pierwszej Osobie Trójcy Przenajświętszej i o dziele stworzenia</h3>
        <h4>O Bogu Jedynym i Troistym</h4>
        <ol start=33>
          <li>Co oznacza słowo Wierzę?</li>
          Słowo Wierzę oznacza to samo, co: dla powagi Boga objawiającego mocno przystaję na prawdy zawarte w Składzie Apostolskim.
          <li>Co oznaczają słowa: Wierzę w Boga?</li>
          Słowa Wierzę w Boga oznaczają to samo, co: mocno wierzę, że Bóg jest, i do Niego dążę jako do najwyższego i najdoskonalszego dobra i celu ostatecznego.
          <li>Co rozumiesz przez słowo Bóg?</li>
          Przez słowo Bóg rozumiem ducha najczystszego (czyli byt duchowy zupełnie prosty i niezmienny), co do rozumu i woli oraz wszelkiej doskonałości nieskończonego, w sobie ze siebie najszczęśliwszego.
          <li>Jakie są główne doskonałości czyli przymioty Boskie?</li>
          Główne doskonałości czyli przymioty Boskie są następujące:
          Bóg jest:
          <ul>
            <li>wieczny, bo nie ma, ani mieć nie może, początku, ni końca, ni następstwa;</li>
            <li>wszystkowiedzący, bo wszystko dobrze zna, także to, co będzie w przyszłości mocą wolnych czynów
              ludzkich, nawet uczucia serca i ukryte myśli;</li>
            <li>niezmierzony, bo jest w niebie, na ziemi i na wszystkich miejscach, które są i być mogą;</li>
            <li>sprawiedliwy, bo oddaje każdemu według jego zasług w tym, lub z pewnością w przyszłym życiu;</li>
            <li>dobry, bo nieskończoną dobrocią, mocą i mądrością wszystko stworzył, utrzymuje i rządzi wszystkim;
              dobra, których używamy, pochodzą od Niego; wysłuchuje łaskawie prośby błagających;</li>
            <li>miłosierny, bo chcąc, żeby się wszyscy ludzie zbawili, odkupił ich z niewoli szatana, każdemu daje
              środki potrzebne do zbawienia i „nie chce śmierci grzesznika, lecz aby się nawrócił i żył”.</li>
          </ul>
          <li>Czy Bóg jest różny od świata?</li>
          Bóg jest rzeczywiście i istotnie różny od świata i niewymownie wyższy nad wszystko, co jest poza Nim i co może być pomyślane.
          <li>Czy Bóg jest jeden?</li>
          Bóg jest jeden jednością natury, ale w trzech rzeczowo różnych Osobach: Ojcu, Synu i Duchu Świętym, które stanowią Trójcę Przenajświętszą.
          <li>Jak się różnią między sobą Ojciec, Syn i Duch Święty?</li>
          Ojciec, Syn i Duch Święty różnią się między sobą przez przeciwstawne stosunki Osób: Ojciec rodzi Syna, a od obu pochodzi Duch Święty.
          <li>Czy wśród trzech Osób Boskich jedna co do czasu jest przed drugą?</li>
          Spośród trzech Osób Boskich żadna nie jest co do czasu przed drugą, lecz wszystkie są równie wieczne, bo ani nie mają, ani mieć nie mogą początku ni końca.
          <li>Dlaczego trzy Osoby Boskie są jednym Bogiem?</li>
          Trzy Osoby Boskie są jednym Bogiem, ponieważ są współistotne, to jest mają jedną i tę samą naturę, a przez to te same doskonałości czyli przymioty i działanie na zewnątrz.
          <li>Czy Pismo Święte nie przypisuje zazwyczaj Ojcu wszechmocy, Synowi mądrości, a Duchowi Świętemu dobroci?</li>
          Mimo, iż wszystkie przymioty Bóstwa są wspólne każdej Osobie Boskiej z osobna, jednak Pismo Święte zazwyczaj przypisuje wszechmoc Ojcu, ponieważ On jest źródłem wszystkiego, co powstało i powstaje; mądrość Synowi, ponieważ jest Słowem Ojca; dobroć i świętość Duchowi Świętemu, ponieważ jest miłością obu.
          <li>Jakie to uwielbienie Trójcy Przenajświętszej wierni zwykli odmawiać, zwłaszcza na zakończenie modlitw?</li>
          Uwielbieniem Trójcy Przenajświętszej, które wierni zwykli odmawiać, zwłaszcza na zakończenie modlitw, są słowa: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu, jak była na początku i teraz i zawsze i na wieki wieków. Amen.
          <li>Co oznacza słowo wszechmogącego?</li>
          Słowo wszechmogącego oznacza, że Bóg prostym aktem woli może uczynić wszystko, co chce.
        </ol>
        <h4>O stworzeniu świata i Opatrzności Boskiej</h4>
        <ol start=45>
          <li>Co znaczą słowa: Stworzyciela nieba i ziemi?</li>
          Słowa: Stworzyciela nieba i ziemi znaczą, że Bóg zupełnie dobrowolnie na początku czasu z niczego utworzył jeden i drugi świat, duchowy i cielesny, czyli świat niebiański i doczesny, a potem człowieka, jako składającego się z ducha i z ciała.
          <li>Dlaczego Bóg raczył to wszystko stworzyć?</li>
          Bóg dobrocią swoją i wszechmocną siłą raczył to wszystko stworzyć nie dla pomnożenia ani zdobycia swego szczęścia, lecz dla objawienia swej doskonałości przez dobra, których użycza stworzeniom.
          <li>Czy Bóg dba o wszystkie rzeczy, które stworzył?</li>
          Bóg dba o wszystkie rzeczy, które stworzył, gdyż je wprost utrzymuje, strzeże ich – w przeciwnym razie wróciłyby natychmiast w nicość – i kieruje nimi tak, iż nie ma ani być nie może niczego, co by się działo bez woli Bożej lub dopustu Bożego.
          <li>Jak się nazywa staranie, które Bóg ma o rzeczy stworzone?</li>
          Staranie, które Bóg ma o to, co stworzył, nazywa się Opatrznością Bożą.
          <li>Dlaczego tedy Bóg nie przeszkadza grzechowi?</li>
          Bóg nie przeszkadza grzechowi, ponieważ dał człowiekowi wolność wraz z pomocą łaski, aby człowiek sam był sprawcą albo swego szczęścia, albo swej zguby, zależnie od tego, czy współdziała z łaską lub się jej sprzeciwia; ale Bóg nawet z nadużycia wolności cudownie wyprowadza dobro, aby zawsze i wszędzie jaśniała Jego sprawiedliwość i miłosierdzie.
          <li>A dlaczego Bóg chce albo dopuszcza wszelkiego rodzaju zło fizyczne, które nas trapi w tym śmiertelnym życiu?</li>
          Wszelkiego rodzaju zło fizyczne, które nas trapi w tym życiu śmiertelnym, Bóg chce albo dopuszcza dlatego, by ukarać grzech, albo by nawrócić grzeszników do Siebie, albo żeby sprawiedliwych doświadczać i uczynić ich godnymi nagrody wiekuistej, albo też przez wzgląd na jakieś wyższe dobro.
          <li>Które stworzenia przewyższają inne?</li>
          Aniołowie i ludzie przewyższają wszystkie inne stworzenia.
        </ol>
        <h4>O stworzeniu Aniołów</h4>
        <ol start=52>
          <li>Co to są Aniołowie?</li>
          Aniołowie są to czyste duchy, obdarzone rozumem i wolą, które były stworzone w stanie sprawiedliwości i świętości, aby odpowiadając łasce Bożej, zasłużyły sobie na chwałę w niebie.
          <li>Czy wszyscy Aniołowie odpowiedzieli łasce Bożej?</li>
          Nie wszyscy Aniołowie odpowiedzieli łasce Bożej; ci którzy jej odpowiedzieli, zażywają w niebie szczęścia oglądania Boga twarzą w twarz i nazywają się właśnie Aniołami, a są podzieleni na dziewięć hufców; ci zaś, którzy nie odpowiedzieli łasce Bożej, strąceni zostali do piekła za grzechy pychy i nazywają się złymi duchami, których głową jest Lucyfer, czyli szatan.
          <li>Czy Bóg korzysta z posług Aniołów?</li>
          Bóg rozmaicie korzysta z posług Aniołów, zwłaszcza w opiece nad ludźmi, i każdemu człowiekowi od urodzenia przydał Anioła za stróża.
          <li>Co nam wyświadcza Anioł Stróż?</li>
          Anioł Stróż opiekuje się nami szczególnie w pokusach, daje nam dobre myśli, przedstawia nasze prośby Bogu i modli się zza nami.
          <li>Czy jest pożyteczne dla naszego życia duchownego, byśmy do swego Anioła Stróża mieli osobliwe nabożeństwo?</li>
          Dla naszego życia duchownego jest rzeczą nader pożyteczną, byśmy mieli osobliwe nabożeństwo do swego Anioła Stróża, czcząc go i wzywając zwłaszcza przeciwko pokusom, idąc za jego natchnieniem, czyniąc mu godne dzięki i nigdy nie obrażając grzechem jego obecności.
          <li>Jaka jest najczęściej odmawiana modlitwa do Anioła Stróża?</li>
          Najczęściej przez wiernych odmawiana modlitwa do Anioła Stróża brzmi: Aniele Boży, Stróżu mój, mnie, Tobie z dobroci Bożej zleconego, oświecaj, strzeż, prowadź i rządź mną. Amen.
          <li>Jaką władzę mają złe duchy nad ludźmi?</li>
          Złe duchy za dopuszczeniem Bożym mogą ludziom wyrządzać krzywdę na rzeczach zewnętrznych i na ich własnych osobach, biorąc także ich ciała w posiadanie; mogą również ludzi nakłaniać do grzechów przez pokusy; nie mogą jednak szkodzić ich zbawieniu wiecznemu bez ich dobrowolnej zgody.
        </ol>
        <h4>O stworzeniu człowieka i o grzechu pierworodnym</h4>
        <ol start=59>
          <li>Co to jest człowiek?</li>
          Człowiek jest to stworzenie, składające się z duszy rozumnej i ciała organicznego.
          <li>Co to jest dusza rozumna?</li>
          Dusza rozumna jest to byt duchowy, obdarzony rozumem i wolną wolą i nieśmiertelny, który z ciałem jest tak zjednoczony w jedną istotę, że jest w człowieku pierwiastkiem wszelkiego życia.
          <li>W jakim celu Bóg stworzył człowieka?</li>
          Bóg stworzył człowieka w tym celu, żeby człowiek poznał Boga, miłował Go i służył Mu, i tak po śmierci posiadłszy Boga przez uszczęśliwiające oglądanie Go twarzą w twarz, cieszył się Nim na wieki w niebie.
          <li>Na czym polega uszczęśliwiające oglądanie Boga?</li>
          Uszczęśliwiające oglądanie Boga polega na widzeniu istoty Bożej, ukazującej się bezpośrednio, bez zasłony, jasno i otwarcie; dusza do Niego może dotrzeć tylko przez światło chwały; z takiego oglądania i zażywania człowiek dostępuje prawdziwej i pełnej szczęśliwości, która się nigdy nie skończy, i to jest żywot wieczny.
          <li>Czy takie oglądanie Boga twarzą w twarz należy się naturze?</li>
          Takie oglądanie Boga twarzą w twarz nie należy się naturze, lecz jest nadprzyrodzone i przekracza najzupełniej wszelką naturę stworzoną; przyznaje je stworzeniu rozumnemu tylko dobroć Boża dobrowolnie.
          <li>Jak nazywali się pierwsi ludzie?</li>
          Pierwsi ludzie nazywali się Adam i Ewa; Bóg utworzył ich i umieścił w raju ziemskim, wynosząc do porządku nadprzyrodzonego i obsypując osobliwymi darami łaski i natury.
          <li>Jak utworzył Bóg pierwszych ludzi?</li>
          Bóg ciało Adama utworzył z mułu ziemi, ciało Ewy z żebra Adama; duszę jednak jednego i drugiego stworzył z niczego i złączył ją z ciałem w cudowną jedność istotną.
          <li>W jakim znaczeniu powiedziano w Piśmie św., że Bóg uczynił człowieka na obraz i podobieństwo swoje?</li>
          W Piśmie Świętym powiedziano, że Bóg uczynił człowieka na obraz i podobieństwo swoje, ponieważ uczynił człowieka obdarzonego rozumem i wolną wolą, a rozumem i wolną wolą człowiek w osobliwy sposób naśladuje naturę Bożą; zarazem Bóg wyniósł człowieka do porządku nadprzyrodzonego.
          <li>Jaka jest w porządku naturalnym różnica między stworzeniem pierwszych ludzi a powstawaniem ich potomstwa, które od nich pochodzi przez naturalne rodzenie się?</li>
          W porządku naturalnym różnica jest tylko w utworzeniu ciała, które powstaje przez rodzenie, gdy tymczasem duszę każdego bez wyjątku potomka Adamowego stwarza także Bóg wprost i łączy z ciałem w jedną istotę.
          <li>Jakimi darami wzbogacił Bóg pierwszych ludzi w raju?</li>
          Pierwszych ludzi w raju wzbogacił Bóg następującymi darami:
          <ul>
            <li>uczynił ich doskonałymi co do ciała i co do duszy z wiedzą, odpowiadającą ich stanowi</li>
            <li>raczył ich przeznaczyć do celu nadprzyrodzonego, dając im sprawiedliwość świętość, z darem nieskażoności
              natury, mocą której siły niższe były doskonale poddane rozumowi, i z darem wolności od śmierci i od innych
              bólów i dolegliwości życia.</li>
          </ul>
          <li>W jakiej myśli Bóg udzielił pierwszym rodzicom sprawiedliwości, świętości i innych darów?</li>
          Bóg pierwszym ludziom udzielił sprawiedliwości, świętości i innych darów w tej myśli, że miały to być dary udzielone od Boga samej naturze ludzkiej, i to całej, Adam zaś jako praojciec rodzaju ludzkiego miał je przez rodzenie przekazać potomstwu razem z ta naturą.
          <li>Jaki zakaz dał Bóg pierwszym ludziom, postawionym w stanie nadprzyrodzonym?</li>
          Pierwszym ludziom, postawionym w stanie nadprzyrodzonym, Bóg dał taki zakaz, żeby nie jedli z owocu drzewa znajomości dobrego i złego.
          <li>Czy pierwsi ludzie trzymali się zakazu Boskiego?</li>
          Pierwsi ludzie nie trzymali się nakazu Boskiego, i dlatego za ciężki grzech pychy i nieposłuszeństwa utracili sprawiedliwość i świętość, i wypędzeni z raju ziemskiego, ulegli pożądliwościom, śmierci i innym boleściom i nędzom życia.
          <li>Czy Adam swoim przestępstwem zaszkodził także potomstwu?</li>
          Adam swoim przestępstwem zaszkodził także potomstwu, bo przeniósł na nie nie tylko pożądliwość, śmierć i inne kary za grzech, lecz także sam grzech, to jest pozbawienie sprawiedliwości i świętości.
          <li>Jakim sposobem Adam przeniósł grzech na potomstwo?</li>
          Adam przeniósł grzech na potomstwo, skoro przeniósł na nie naturę pozbawioną sprawiedliwości i świętości, której Bóg raczył udzielić naturze, i ten brak jest grzechem natury, i to grzechem stanu, co do pochodzenia jednym w Adamie, ale rozpowszechnionym przez rozmnożenie.
          <li>Jak się nazywa ten grzech, który przeszedł na potomstwo Adamowe?</li>
          Grzech, który przeszedł na potomstwo Adamowe, nazywa się grzechem pierworodnym.
          <li>Czy ktoś został zachowany od zmazy grzechu pierworodnego?</li>
          Tylko jedna Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swego poczęcia przez wzgląd na zasługi Jezusa Chrystusa, mocą osobliwego przywileju Boskiego, była zachowana i wolna od zmazy winy pierworodnej, i dlatego nazywa się niepokalanie poczęta.
          <li>Cóż tedy oznacza niepokalane poczęcie Najświętszej Maryi Panny?</li>
          Niepokalane poczęcie Najświętszej Maryi Panny oznacza, że Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swego poczęcia posiadała sprawiedliwość i świętość, czyli łaskę uświęcającą, a nawet pełnię łaski, z cnotami wlanymi i darami Ducha Świętego, i nieskażoność natury, choć była wystawiona na śmierć i na inne boleści i dolegliwości życia, którym sam Jej Syn zechciał podlegać.
          <li>Co utrzymuje Kościół o zejściu Najświętszej Maryi Panny z tego świata?</li>
          O zejściu Najświętszej Maryi Panny z tego świata utrzymuje Kościół Katolicki, że się Jej ciało oddzieliło od duszy, na czym polega śmierć, ale dusza Jej na nowo została połączona z ciałem nienaruszonym, i Najświętsza Maryja Panna przez Aniołów została wzięta do nieba i wywyższona nad wszystkie chóry anielskie.
          <li>Czy Bóg rodzaj ludzki zostawił w stanie grzechu pierworodnego?</li>
          Nie, lecz spowodowany nieskończonym miłosierdziem swoim, zaraz obiecał, a w swoim czasie dał Odkupiciela; jest nim Jezus Chrystus, Syn Boży, który stał stał się człowiekiem, aby przez wiarę w Niego i przez Jego zasługi ludzie, zjednoczeni z Nim wiarą i miłością, nawet przed Jego przyjściem mogli być zbawieni.
        </ol>
        <h3>O innych artykułach Składu Apostolskiego, w których jest zawarta nauka o Drugiej Osobie Trójcy
          Przenajświętszej i o dziele Odkupienia</h3>
        <h4>O Jezusie Chrystusie i Jego Bóstwie</h4>
        <ol start=79>
          <li>W co wierzymy przez drugi artykuł Składu Apostolskiego: I w Jezusa Chrystusa, Syna jego jedynego, Pana naszego?</li>
          Przez drugi artykuł Składu Apostolskiego: I w Jezusa Chrystusa, Syna jego jedynego, Pana naszego, wierzymy, że Syn Boży, który stawszy się człowiekiem, zwie się Jezusem Chrystusem, jest jedynym Synem Ojca, Panem naszym, prawdziwym Bogiem z Boga prawdziwego, w którego my wierzymy tak samo, jak w Ojca.
          <li>Dlaczego wierzymy w Jezusa Chrystusa tak samo, jak w Ojca?</li>
          Wierzymy w Jezusa Chrystusa tak samo, jak w Ojca, ponieważ Jezus Chrystus tak samo jest prawdziwym Bogiem jak Ojciec, jednym Bogiem z Ojcem.
          <li>Jakim sposobem wykazuje się, że Jezus Chrystus jest Mesjaszem czyli Odkupicielem rodzaju ludzkiego, od Boga w Starym Testamencie obiecanym?</li>
          To, że Jezus Chrystus jest Mesjaszem czyli Odkupicielem, od Boga w Starym Testamencie obiecanym, wykazuje się głównie z proroctw o Odkupicielu, które w Jezusie Chrystusie spełniły się dokładnie, i ze świadectwa samego Jezusa Chrystusa.
          <li>Jakie są główne dowody, nakłaniające nas do przyjęcia Bóstwa Jezusa Chrystusa?</li>
          Oto główne dowody, nakłaniające nas do przyjęcia Bóstwa Jezusa Chrystusa:
          <ul>
            <li>stałe nauczanie Kościoła Katolickiego;</li>
            <li>proroctwa Starego Testamentu, które wskazują naprzód, że obiecany Odkupiciel jest prawdziwym
              Bogiem;</li>
            <li>świadectwo Boga Ojca, mówiącego: „Ten jest Syn mój miły, w którymem sobie upodobał, Jego
              słuchajcie.”;</li>
            <li>świadectwo samego Jezusa Chrystusa, potwierdzone świętością Jego życia, proroctwami i cudami, a
              zwłaszcza cudem zmartwychwstania;</li>
            <li>nauka apostołów;</li>
            <li>wyznanie tylu męczenników;</li>
            <li>cudowne rozkrzewianie się i zachowanie Kościoła.</li>
          </ul>
          <li>Dlaczego Syn Boży, stawszy się człowiekiem, nazywany jest Jezus?</li>
          Syn Boży, stawszy się człowiekiem, z woli samego Boga nazywany jest Jezus, czyli Zbawiciel, ponieważ przez mękę i śmierć swoją wybawił nas od grzechu i potępienia wiekuistego.
          <li>Dlaczego zwie się także Chrystusem?</li>
          Jezus zwie się także Chrystusem, po hebrajsku Mesjaszem, to znaczy ‘Pomazańcem’, ponieważ dawniej namaszczano królów, kapłanów i proroków, a Jezus jest królem, kapłanem i prorokiem.
          <li>Dlaczego Chrystus zwie się Panem naszym?</li>
          Jezus Chrystus dlatego zwie się Panem naszym, ponieważ jako Bóg stworzył wszystkie rzeczy, utrzymuje je i wykonywa nad nimi wszechstronna władzę, zaś jako Bóg-Człowiek jest Odkupicielem wszystkich ludzi; stąd słusznie nazywa się i odbiera cześć jako „Król nad królami i Pan nad panami.”
          <li>Dlaczego druga Osoba Trójcy Przenajświętszej zwie się Słowem Ojca?</li>
          Druga Osoba Trójcy Przenajświętszej dlatego zwie się Słowem Ojca, ponieważ od Ojca pochodzi według czynności rozumu, jako pojęcie umysłu, podobnie jak także i w nas wewnętrzne pojęcie umysłu nazywa się słowem.
        </ol>
        <h4>O wcieleniu i narodzeniu Syna Bożego</h4>
        <ol start=87>
          <li>W co wierzymy przez trzeci artykuł Składu Apostolskiego: Który się począł z Ducha Świętego, narodził się z Maryi Panny?</li>
          Przez trzeci artykuł Składu Apostolskiego: Który się począł z Ducha Świętego, narodził się z Maryi Panny, wierzymy, że Syn Boży, ponad wszelki porządek natury, mocą Ducha Świętego, naturę ludzką, to jest ciało i duszę przyjął w przeczystym łonie najświętszej Maryi Panny i narodził się z Niej.
          <li>Jak się nazywa tajemnica, mocą której Syn Boży stał się człowiekiem?</li>
          Tajemnica, mocą której Syn Boży stał się człowiekiem, nazywa się Boskim Wcieleniem Słowa.
          <li>Czy Syn Boży, stawszy się człowiekiem, przestał być Bogiem?</li>
          Syn Boży, stawszy się człowiekiem, nie przestał być Bogiem, lecz pozostając prawdziwym Bogiem, zaczął być także prawdziwym człowiekiem.
          <li>Ile natur, a ile Osób jest w Jezusie Chrystusie?</li>
          W Jezusie Chrystusie są dwie natury, Boska i ludzka, ale tylko jedna Osoba, czyli Osoba Syna Bożego.
          <li>Dlaczego Syn Boży raczył przyjąć naturę ludzką?</li>
          Syn Boży raczył przyjąć naturę ludzką – dla nas ludzi i dla naszego zbawienia – aby mianowicie Bogu złożyć należne zadośćuczynienie za grzechy, nauczyć ludzi drogi zbawienia słowem i przykładem, przez mękę i śmierć swoją wykupić ich z niewoli grzechowej, przywołać do łaski Bożej i tak znowu ich przywrócić do chwały w niebie.
          <li>Czy do należnego zadośćuczynienia za grzechy potrzebne było wcielenie Słowa?</li>
          Do należnego zadośćuczynienia za grzechy było potrzebne wcielenie Słowa, gdyż ze strony stworzenia, zostawionego samemu sobie, nie mogło nastąpić należne zadośćuczynienie za grzechy, czyli takie, które by dorównało grzechom.
          <li>Dlaczego ze strony stworzenia, zostawionego samemu sobie, nie mogło nastąpić należne, czyli dorównujące zadośćuczynienie za grzechy?</li>
          Ze strony stworzenia, zostawionego samemu sobie, nie mogło nastąpić zadośćuczynienie należne, czyli dorównujące, ponieważ grzech śmiertelny posiada ciężkość w pewnym znaczeniu nieskończoną dla nieskończonego majestatu Bożego, który zostaje obrażony.
          <li>Dlaczego dzieło wcielenia przypisuje się Duchowi Świętemu?</li>
          Mimo, iż tylko sam Syn Boży przyjął naturę ludzką i dzieło wcielenia, jak i wszystkie dzieła na zewnątrz, jest dziełem całej Trójcy, to jednak dzieło wcielenia dla pewnej osobliwej przyczyny przypisuje się Duchowi Świętemu, ponieważ Duch Święty jest miłością Ojca i Syna, a dzieło wcielenia okazuje szczególną i niezmierną miłość Boga ku nam.
          <li>Czy Najświętsza Maryja Panna jest prawdziwą Matką Bożą?</li>
          Najświętsza Maryja Panna jest prawdziwą Matką Bożą, gdyż poczęła i porodziła, co do natury ludzkiej, Jezusa Chrystusa, Pana naszego, który jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym Człowiekiem.
          <li>Czy św.Józef był ojcem Jezusa Chrystusa?</li>
          Św.Józef mocą rodzenia nie był ojcem Jezusa Chrystusa, ale się tak nazywa, ponieważ jako prawdziwy oblubieniec Najświętszej Maryi Panny wykonywał względem Niego prawa i obowiązki ojcowskie, gdyż był głową tego związku małżeńskiego, który był wręcz przeznaczony do przyjęcia, obrony i wyżywienia Chrystusa.
          <li>Czy Najświętsza Maryja była zawsze panną?</li>
          Najświętsza Maryja była zawsze panną, i w sposób zgoła cudowny i osobliwy z macierzyństwem Bożym było w Niej połączone dziewictwo.
        </ol>
        <h4>O dziele Odkupienia rodzaju ludzkiego</h4>
        <ol start=98>
          <li>W co wierzymy przez czwarty artykuł Składu Apostolskiego: Umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion?</li>
          Przez czwarty artykuł Składu Apostolskiego: Umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion, wierzymy, że Jezus Chrystus, aby odkupić rodzaj ludzki przez krew swoją najdroższą, pod namiestnikiem Judei Ponckim Piłatem został umęczony, przybity do Krzyża i umarł na nim, został z niego zdjęty i pogrzebany.
          <li>Na czy polega dzieło Odkupienia, dokonane przez Jezusa Chrystusa?</li>
          Dzieło Odkupienia, dokonane przez Jezusa Chrystusa, polega na tym, że „dla miłości zbytnio wielkiej, którą
          umiłował nas, przez najświętszą swoją mękę na drzewie krzyża wysłużył nam usprawiedliwienia i uczynił za nas
          zadość Bogu Ojcu” (Sobór Trydencki).
          <li>Czy Jezus Chrystus poniósł mękę i śmierć jako Bóg czy też jako człowiek?</li>
          Jezus Chrystus poniósł mękę i śmierć jako człowiek, gdyż jako Bóg nie mógł ani cierpieć ani umrzeć, ale samo Jego wcielenie i każde cierpienia za nas, nawet najmniejsze, miało wartość nieskończoną z Boskiej Osoby.
          <li>Dlaczego więc Jezus Chrystus chciał ponieść tak gorzką i haniebną mękę i śmierć?</li>
          Jezus Chrystus dlatego chciał ponieść tak gorzka i haniebną mękę i śmierć, aby sprawiedliwości Bożej jak najobficiej uczynić zadość, wyraźniej okazać nam swoją miłość, wzbudzić w nas większą nienawiść do grzechu i dodać nam siły do znoszenia dolegliwości i przykrości tego życia.
          <li>Za kogo Jezus Chrystus poniósł mękę i śmierć?</li>
          Jezus Chrystus poniósł mękę i śmierć za wszystkich ludzi bez wyjątku.
          <li>Czyż więc wszyscy ludzie dostępują zbawienia?</li>
          Nie wszyscy ludzie dostępują zbawienia, lecz tylko ci, którzy korzystają ze środków ustanowionych przez tegoż Odkupiciela, po to, żeby ludzie mogli przyswoić sobie zasługi Jego męki i śmierci.
          <li>Czy Jezus Chrystus, umierając na krzyżu, oddał samego siebie Bogu na prawdziwą i osobliwą ofiarę?</li>
          Jezus Chrystus, umierając na krzyżu, siebie samego oddał Bogu na prawdziwą i osobliwą ofiarę nieskończonej ceny za odkupienie ludzi, dając za nich sprawiedliwości Bożej zadośćuczynienie nieskończonej wartości.
          <li>W co wierzymy przez piąty artykuł Składu Apostolskiego: Zstąpił do piekieł?</li>
          Przez piąty artykuł Składu Apostolskiego: Zstąpił do piekieł, wierzymy, że dusza Jezusa Chrystusa, rozstawszy się z ciałem, jednak złączona z Bóstwem, zstąpiła do piekieł.
          <li>Co oznaczają słowa: do piekieł?</li>
          Te słowa do piekieł nie oznaczają ani czyśćca, ani miejsca potępienia, czyli piekła, lecz otchłanie Ojców świętych, czyli to miejsce, gdzie dusze sprawiedliwych oczekiwały obiecanego i upragnionego odkupienia.
          <li>Dlaczego Jezus Chrystus zstąpił do otchłani?</li>
          Jezus Chrystus zstąpił do otchłani, aby zwiastując dokonane odkupienie, dusze sprawiedliwych napełnić niezmierną radością; użyczył im też szczęścia oglądania Boga twarzą w twarz, a potem zabrał je ze sobą do nieba.
          <li>W co wierzymy przez słowa piątego artykułu Składu Apostolskiego: Trzeciego dnia zmartwychwstał?</li>
          Przez słowa piątego artykułu Składu Apostolskiego: Trzeciego dnia zmartwychwstał, wierzymy, że Jezus Chrystus w trzecim dniu po śmierci własną mocą, jako przepowiedział, znowu złączył duszę z ciałem i tak odżył nieśmiertelny i chwalebny.
          <li>Jak długo i dlaczego Jezus Chrystus po zmartwychwstaniu został na ziemi?</li>
          Jezus Chrystus po zmartwychwstaniu przez czterdzieści dni został na ziemi, aby apostołów utwierdzić w wierze w swoje zmartwychwstanie, uzupełnić Boską swoją naukę i urządzić Kościół.
        </ol>
        <h4>O wniebowstąpieniu Jezusa Chrystusa i Jego powrocie na końcu świata na sąd powszechny</h4>
        <ol start=110>
          <li>W co wierzymy przez słowa szóstego artykułu Składu Apostolskiego: Wstąpił na niebiosa?</li>
          Przez słowa szóstego artykułu Składu Apostolskiego: Wstąpił na niebiosa, wierzymy, że Jezus Chrystus, gdy już dokonał i ukończył dzieło odkupienia, czterdziestego dnia po zmartwychwstaniu własną mocą wstąpił do nieba z duszą i ciałem.
          <li>Co oznaczają dalsze słowa tego artykułu: Siedzi po prawicy Boga Ojca wszechmogącego?</li>
          Dalsze słowa tego artykułu: Siedzi po prawicy Boga Ojca wszechmogącego, oznaczają wieczna chwałę Odkupiciela w niebie, gdzie Jezus Chrystus jako Bóg jest równy Ojcu, a jako człowiek posiada Boskie dobra w stopniu wyższym od wszystkich stworzeń.
          <li>W co wierzymy przez siódmy artykuł Składu Apostolskiego: Stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych?</li>
          Przez siódmy artykuł Składu Apostolskiego: Stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych, wierzymy, że Jezus Chrystus na końcu świata przyjdzie z nieba z Aniołami swoimi, aby sądzić wszystkich ludzi, zarówno tych, których dzień sądu zastanie jeszcze przy życiu, jako też tych, którzy przedtem poumierali, „a wówczas odda każdemu według uczynków jego”.
          <li>Jaki zapadnie wyrok na sądzie powszechnym?</li>
          Na sądzie powszechnym na wybranych zapadnie wyrok: „Pójdźcie błogosławieni Ojca mego, posiądźcie królestwo, zgotowane wam od założenia świata”; na potępionych zaś wyrok będzie taki: „Idźcie precz ode mnie, przeklęci, w ogień wieczny, który zgotowany jest diabłu i aniołom jego”.
          <li>Czy oprócz sądu powszechnego na końcu świata będzie jeszcze inny sąd?</li>
          Oprócz sądu powszechnego na końcu świata zaraz po śmierci dla każdego z nas będzie jeszcze sąd szczegółowy.
          <li>W jakim celu Bóg po sądzie szczegółowym chciał mieć jeszcze sąd powszechny?</li>
          Po sądzie szczegółowym Bóg chciał mieć jeszcze sąd powszechny dla chwały swojej, Chrystusa i wybranych, dla zawstydzenia odrzuconych, i aby człowiek na duszy i na ciele wobec wszystkich usłyszał wyrok nagrody albo kary.
          <li>Dlaczego władza sądzenia ludzkości oddana jest Jezusowi Chrystusowi?</li>
          Chociaż władza sądzenia ludzkości jest wspólna wszystkim Osobom Trójcy Przenajświętszej, jednak dla szczególnego powodu oddana jest Jezusowi Chrystusowi, jako Bogu i Człowiekowi, gdyż jest On „Królem królów i Panem panów”, a do władz królewskich należy władza sędziowska, która obejmuje także to, żeby każdy wedle zasług otrzymał albo nagrodę albo karę.
        </ol>
        <h3>O dalszych pięciu artykułach Składu Apostolskiego, w których jest zawarta nauka o Trzeciej Osobie
          Trójcy Przenajświętszej i o dziele naszego uświęcenia, które się zaczęło na świecie przez łaskę, a ma się dokonać w
          niebie przez chwałę</h3>
        <h4>O Duchu Świętym i Jego działaniu w wiernych i w Kościele</h4>
        <ol start=117>
          <li>W co wierzymy przez ósmy artykuł Składu Apostolskiego: Wierzę w Ducha Świętego?</li>
          Przez ósmy artykuł Składu Apostolskiego: Wierzę w Ducha Świętego, wierzymy, że Duch Święty jest trzecią Osobą Trójcy Przenajświętszej, która pochodzi od Ojca i Syna.
          <li>Dlaczego wierzymy w Ducha Świętego, tak, jak w Ojca i Syna?</li>
          Wierzymy w Ducha Świętego tak, jak w Ojca i Syna, ponieważ Duch Święty jest prawdziwym Bogiem, jak Ojciec i Syn, i jest jednym Bogiem z Ojcem i Synem.
          <li>Dlaczego w Piśmie Świętym nazwę Duch Święty zastrzega się zwykle Trzeciej Osobie Trójcy Przenajświętszej?</li>
          W Piśmie Świętym nazwę Duch Święty zastrzega się zwykle Trzeciej Osobie Trójcy Przenajświętszej, ponieważ ona od Ojca i Syna pochodzi przez jedno i to samo tchnienie na sposób miłości i jest pierwszą i najwyższą Miłością, która serca porusza i nakłania do świętości, polegającej ostatecznie na miłości ku Bogu.
          <li>Kiedy Duch Święty w sposób widzialny zstąpił na apostołów i co z nimi zdziałał?</li>
          Duch Święty w sposób widzialny zstąpił na apostołów z dzień Zielonych Świąt, utwierdził ich w wierze i napełnił obfitością wszelkich darów, aby głosili Ewangelię i rozszerzali Kościół po całym świecie.
          <li>Co działa Duch Święty w wiernych?</li>
          Duch Święty przez łaskę uświęcającą, przez cnoty wlane, przez swoje dary i przez łaski uczynkowe uświęca wiernych, oświeca ich i nakłania, aby odpowiadając łasce, doszli do posiadania żywota wiecznego.
          <li>Czy jest i co działa Duch Święty w Kościele?</li>
          Duch Święty jest jakby duszą Kościoła, bo go ustawicznie ożywia swoją skuteczną pomocą, jednoczy go z sobą i swoimi przysługami prowadzi go nieomylnie po drodze prawdy i świętości.
        </ol>
        <h4>O prawdziwym Kościele Chrystusowym</h4>
        <ol start=123>
          <li>W co wierzymy przez pierwsza część dziewiątego artykułu Składu Apostolskiego: Święty Kościół Powszechny?</li>
          Przez pierwszą część dziewiątego artykułu Składu Apostolskiego: Święty Kościół Powszechny, wierzymy, że istnieje społeczność nadprzyrodzona, widzialna, święta i powszechna, którą ustanowił Jezus Chrystus, gdy żył na świecie, i nazwał Kościół swoim.
          <li>W jaki sposób pierwsza część dziewiątego artykułu wynika z artykułu ósmego?</li>
          Pierwsza część dziewiątego artykułu wynika z artykułu ósmego, bo chociaż Jezus Chrystus jako założyciel kościoła ustawicznie w nim mieszka, to jednak świętość otrzymał Kościół w darze od Ducha Świętego, który jest źródłem i dawcą wszelkiej świętości.
        </ol>
        <h5>O założeniu i ustroju Kościoła</h5>
        <ol start=125>
          <li>Po co Jezus Chrystus ustanowił Kościół?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił Kościół po to, aby dalej pełnił w świecie Jego zadanie, aby mianowicie w Kościele i przez Kościół aż do skończenia świata ludziom były przydzielane owoce Odkupienia, dokonanego na krzyżu.
          <li>Kto ma rządzić Kościołem z woli Jezusa Chrystusa?</li>
          Z woli Jezusa Chrystusa Kościołem rządzić mają apostołowie pod zwierzchnictwem Piotra, oraz ich prawowici następcy.
          <li>Kto jest prawowitym następcą świętego Piotra w rządach nad całym Kościołem?</li>
          Prawowitym następcą świętego Piotra w rządach nad całym Kościołem jest każdorazowy Biskup Rzymu, czyli Najwyższy Kapłan rzymski, innymi słowy Papież, bo on sprawowanie najwyższej władzy obejmuje po Piotrze, który był Biskupem miasta Rzymu i umarł jako Biskup miasta Rzymu.
          <li>Kto jest prawdziwą głową Kościoła?</li>
          Prawdziwą głową Kościoła jest sam Jezus Chrystus, który w sposób niewidzialny zamieszkuje go, rządzi nim i jednoczy w Sobie Jego członków.
          <li>Dlaczego Papież rzymski zwie się i jest głową widzialną Kościoła i Namiestnikiem Jezusa Chrystusa na ziemi?</li>
          Papież rzymski zwie się i jest widzialną głową i Namiestnikiem Jezusa Chrystusa na ziemi, ponieważ widzialna społeczność musi mieć widzialną głowę, więc Jezus Chrystus św.Piotra i jego następcę aż do końca świata ustanowił taką głową widzialną Kościoła i zastępca swoim we władzy nad Kościołem.
          <li>Jakąż tedy władzę posiada Papież rzymski?</li>
          Papież rzymski z prawa Bożego posiada w Kościele nie tylko pierwszeństwo honorowe, lecz także najwyższą władzę rządzenia zarówno w tych sprawach, które dotyczą wiary i obyczajów, jak i w tych sprawach, które należą do porządku i rządzenia.
          <li>Jaka jest władza rzymskiego Papieża?</li>
          Władza rzymskiego Papieża jest najwyższa, pełna, jemu właściwa i bezpośrednia, zarówno nad wszystkimi Kościołami jako też nad każdym Kościołem z osobna, tudzież nad wszystkimi pasterzami i wiernymi razem jako tez nad każdym z osobna.
          <li>Którzy są prawowici następcy apostołów?</li>
          Prawowitymi następcami apostołów z ustanowienia Bożego są Biskupi, których Papież rzymski stawia na czele poszczególnych Kościołów, i oni rządzą potem tymi Kościołami władzą im właściwą pod zwierzchnictwem Papieża.
          <li>Czym więc jest Kościół, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa?</li>
          Kościół, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, jest społecznością widzialną ludzi ochrzczonych, którzy zjednoczeni wyznawaniem tej samej wiary i węzłem wzajemnej zależności dążą do tego samego celu duchownego pod zwierzchnictwem Papieża rzymskiego i Biskupów, pozostających w jedności z nim.
          <li>Co to jest ciało Kościoła?</li>
          Ciało Kościoła jest to to, co w nim jest widzialne i sam Kościół czyni widzialnym, czyli wierni sami, o ile są w jedno złączeni, rząd zewnętrzny, zewnętrzny urząd nauczycielski, zewnętrzne wyznawanie wiary, udzielanie Sakramentów, obrzędy etc.
          <li>Co to jest dusza Kościoła?</li>
          Dusza Kościoła jest to to, co jest niewidzialnym pierwiastkiem duchownego i nadprzyrodzonego życia Kościoła, czyli ustawiczna pomoc Ducha Świętego, pierwiastek władzy, wewnętrzna uległość rządom Kościoła, łaska uświęcająca z cnotami wlanymi etc.
          <li>Dlaczego Kościół Jezusa Chrystusa zwie się i jest drogą czyli środkiem koniecznym do zbawienia?</li>
          Kościół Jezusa Chrystusa dlatego zwie się i jest drogą czyli środkiem koniecznym do zbawienia, ponieważ Jezus Chrystus ustanowił Kościół, aby w nim i przezeń owoce odkupienia udzielały się ludziom; stąd nikt spośród tych, którzy nie nalezą do Kościoła, nie może dostąpić zbawienia w myśl zasady: „Poza Kościołem nie ma zbawienia.”
          <li>Jak się różni Kościół, przez Jezusa Chrystusa ustanowiony, od innych kościołów, które noszą nazwę chrześcijańskich?</li>
          Kościół ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, różni się od innych kościołów, które się nazywają chrześcijańskimi, znamionami, mianowicie jednością, świętością, powszechnością (katolickością) i apostolskością; Jezus Chrystus przyznał je Kościołowi swojemu, i znajdują się one tylko w Kościele Katolickim, którego głową jest Ojciec Święty w Rzymie.
          <li>Czy prawdziwy Kościół można krótszą i prostszą drogą odróżnić od innych kościołów?</li>
          Kościół prawdziwy można odróżnić od innych Kościołów krótszą i prostszą drogą, czyli tym, że Kościół prawdziwy, zgodnie ze starą zasadą Ojców Gdzie Piotr, tam Kościół, podlega Biskupowi Rzymskiemu, jako swej głowie widzialnej, i tę podległość uważa za rzecz istotną.
          <li>Jakim sposobem z tej zasady (Gdzie Piotr, tam Kościół) można to wywnioskować?</li>
          Z tej zasady można to łatwo wywnioskować, bo skoro Jezus Chrystus Kościół swój, który miał zawsze trwać, zbudował na Piotrze, przeto tylko taki Kościół może być Kościołem prawdziwym, którym rządzi i kieruje prawowity następca Piotra; tym zaś jest Biskup rzymski, czyli Papież.
        </ol>
        <h5>O władzy Kościoła</h5>
        <ol start=140>
          <li>Jakiej władzy udzielił Chrystus Pan Kościołowi, żeby Kościół osiągnął cel, dla którego został założony?</li>
          Chrystus Pan udzielił Kościołowi dla osiągnięcia celu, dla którego został założony, władzy sądowniczej i kapłańskiej; władza zaś sądownicza zawiera władzę nauczania.
          <li>Co to jest władza nauczania?</li>
          Władza nauczania jest to prawo i obowiązek Kościoła strzeżenia, wykładania, obrony i głoszenia nauki Jezusa Chrystusa wszystkiemu stworzeniu niezależnie od jakiejkolwiek władzy ludzkiej.
          <li>Czy w wykonywaniu władzy nauczania jest różnica między ochrzczonymi i nieochrzczonymi?</li>
          W wykonywaniu władzy nauczania jest różnica między ochrzczonymi i niechrzczonymi:
          ochrzczonym bowiem Kościół naukę przedkłada i nakłada ją na nich, a oni winni ją przyjmować nie tylko z prawa Boskiego, lecz także na podstawie władzy, jaką Kościół ma nad nimi jako nad poddanymi;
          nieochrzczonym zaś Kościół przedkłada naukę w imię Boga, oni zaś winni się jej nauczyć i przyjąć ją nie z rozkazu Kościoła, lecz z prawa Boskiego.
          <li>Kto przeto w Kościele posiada władzę nauczania?</li>
          Władzę nauczania posiada w Kościele Papież i Biskupi, którzy pozostają z nim w jedności; stąd mówi się, że oni stanowią Kościół nauczający.
          <li>Czy Kościół jest nieomylny w nauczaniu?</li>
          W nauczaniu dzięki ustawicznej pomocy Ducha Świętego, obiecanej przez Jezusa Chrystusa, Kościół jest nieomylny, gdy czy to w zwyczajnym i powszechnym nauczaniu, czy też uroczystym orzeczeniem władzy naczelnej podaje wszystkim do wierzenia prawdy wiary i obyczajów, które są bądź objawione same w sobie, bądź też pozostają w związku z objawionymi prawdami.
          <li>Do kogo należy wydawania takich uroczystych orzeczeń?</li>
          Wydawanie takich uroczystych orzeczeń należy zarówno do Papieża jak też do Biskupów, pozostających w jedności z Papieżem, zwłaszcza na soborze powszechnym.
          <li>Co to jest sobór powszechny?</li>
          Sobór powszechny jest to zebranie Biskupów całego Kościoła Katolickiego, zwołane przez Papieża; zebraniu temu przewodniczy Papież bądź osobiście, bądź przez swoich legatów, i on też swoją powagą zatwierdza uchwały soborowe.
          <li>Kiedy Papież korzysta z przywileju osobistej nieomylności?</li>
          Papież z przywileju osobistej nieomylności korzysta wówczas, gdy przemawia ex cathedra, to jest gdy jako pasterz i nauczyciel wszystkich chrześcijan określa naukę wiary i obyczajów, którą ma przyjąć cały Kościół.
          <li>Jaki jest nasz obowiązek względem prawd wiary i obyczajów, które Kościół podaje wszystkim do wierzenia jako objawione od Boga?</li>
          W prawdy wiary i obyczajów, które Kościół podaje wszystkim do wierzenia jako objawione od Boga, czy to przez zwyczajne i powszechne nauczanie, czy też przez uroczyste orzeczenie, winniśmy wierzyć wiarą Boską i katolicką.
          <li>Jak się nazywa prawda tak określona?</li>
          Prawda tak określona nazywa się dogmatem wiary, a jej przeciwieństwem jest herezja.
          <li>Które są prawdy nie objawione wprost, lecz związane z objawionymi?</li>
          Prawdami nie objawionymi wprost, lecz złączonymi z prawdami objawionymi, są głównie fakta dogmatyczne i wyroki Kościoła o tych twierdzeniach, które on potępił i zabronił.
          <li>Czy winniśmy przyjmować także te prawdy, które nie są wprost objawione, ale pozostają w związku z objawionymi, a które Kościół tak samo wszystkim podaje do wierzenia?</li>
          Również te prawdy, które nie są wprost objawione, ale pozostają w związku z objawionymi, a które Kościół tak samo wszystkim do wierzenia podaje, winniśmy przyjmować sercem i ustami dla nieomylności Kościoła, która się rozciąga i na te prawdy.
          <li>Co należy wiedzieć o innych dekretach doktrynalnych, które wydaje Stolica Apostolska w sprawach nauki wiary i obyczajów bądź wprost od siebie, bądź też przez święte kongregacje rzymskie?</li>
          Inne dekrety doktrynalne, które Stolica Apostolska w sprawach wiary i obyczajów wydaje bądź wprost od siebie, bądź przez święte kongregacje rzymskie, winniśmy przyjmować z obowiązku sumienia gwoli posłuszeństwa względem Stolicy Apostolskiej, która także tym sposobem spełnia urząd nauczycielski, powierzony jej przez Chrystusa Pana.
          <li>Co mogą i powinni czynić Biskupi we własnej diecezji na mocy władzy nauczania?</li>
          Biskupi we własnej diecezji na mocy władzy nauczania mogą i powinni albo sami, albo przez drugich prawdy wiary i obyczajów, przyjęte przez Kościół, podwładnym w stosowny sposób podawać i wpajać, niebezpieczne dla wiary nowości odpierać i w razie potrzeby donosić o nich najwyższej władzy kościelnej.
          <li>Co oznacza władza rządzenia w Kościele?</li>
          Władza rządzenia w Kościele oznacza, że Papież dla całego Kościoła, a każdy Biskup dla swej diecezji, dla osiągnięcia celu Kościoła, ma władzę rządzenia, czyli władzę przepisywania praw, sądzenia, karania i zawiadywania.
          <li>Co to jest władza kapłańska?</li>
          Władza kapłańska jest to władza sprawowania świętych czynności, zwłaszcza w służbie ołtarza, powierzona świętej Hierarchii, głównie Biskupom, przez Sakrament Kapłaństwa, zmierzająca wprost do zbawienia dusz drogą sprawowania służby Bożej i szafowania Sakramentami i sakramentaliami; nazywa się to duszpasterstwem.
          <li>Jakich pomocników mają Biskupi w pracy duszpasterskiej?</li>
          Pomocnikami Biskupów w pracy duszpasterskiej są kapłani, zwłaszcza proboszczowie, którzy podlegają Biskupom według przepisów prawa kościelnego.
        </ol>
        <h5>O członkach Kościoła</h5>
        <ol start=157>
          <li>Którzy ludzie są członkami Kościoła, ustanowionego przez Jezusa Chrystusa?</li>
          Członkami Kościoła, ustanowionego przez Jezusa Chrystusa, są ochrzczeni, złączeni węzłem jedności, wiary i wspólności katolickiej.
          <li>Kto jest poza Kościołem, ustanowionym przez Jezusa Chrystusa?</li>
          Poza Kościołem, ustanowionym przez Jezusa Chrystusa, są:
          <ul>
            <li>nieochrzczeni</li>
            <li>jawni apostaci, heretycy, schizmatycy i ci ekskomunikowani, których należy unikać</li>
          </ul>
          <li>Kto to są apostaci, heretycy, schizmatycy i ekskomunikowani, których należy unikać?</li>
          Apostaci są to ochrzczeni, którzy zupełnie odpadli od wiary chrześcijańskiej; heretycy są to tacy, co uparcie albo zaprzeczają jakiemuś dogmatowi wiary, albo wątpią o nim; schizmatycy są to ci, co się wzbraniają poddać Ojcu Świętemu, albo też nie chcą mieć nic wspólnego z członkami Kościoła, podlegającymi Papieżowi; ekskomunikowani z obowiązkiem unikania ich są to ci, których ta kara spotkała według postanowień świętych kanonów.
          <li>Czy ci wszyscy podlegają prawom Kościoła?</li>
          Ci wszyscy podlegają prawom Kościoła, gdyż są jego poddanymi, chyba że Kościół bądź wyraźnie, bądź milcząco uważa ich za wyjętych spod swego prawa.
          <li>Czy ekskomunikowani tolerowani są członkami Kościoła?</li>
          Ekskomunikowani tolerowani są członkami Kościoła, ale się ich wyklucza od tych skutków spólności życia z wiernymi, które są wymienione w świętych kanonach, a mogą je oni odzyskać tylko wtedy, gdy zaniechają oporu i otrzymają zwolnienie od tej najcięższej kary.
          <li>Czy dorosły, który umiera bez Sakramentu Chrztu, może być zbawiony?</li>
          Dorosły, który umiera bez Sakramentu Chrztu, może być zbawiony nie tylko wtedy, gdy ma wiarę przynajmniej w te prawdy, w które każdy musi wierzyć, bo są one nieodzownym warunkiem zbawienia, i gdy ma miłość, która zastępuje chrzest, ale także wtedy, jeśli przy pomocy światła Bożego i łaski Bożej, nie znając bez własnej winy prawdziwej religii i będąc gotowym słuchać Boga, pilnie zachowywał prawo przyrodzone.
          <li>Czy dorosły, ochrzczony ważnie, a należący bez swej winy do sekty heretyckiej lub schizmatyckiej, może być zbawiony?</li>
          Dorosły, ochrzczony ważnie, a należący bez swej winy do sekty heretyckiej lub schizmatyckiej, może również być zbawiony, jeśli nie stracił łaski otrzymanej na chrzcie, a jeśli ją utracił, odzyskał ją przez odpowiednią pokutę.
          <li>Co się dzieje z tymi, którzy choć poznali prawdę Kościoła Jezusa Chrystusa, dobrowolnie pozostają poza nim?</li>
          Ci, którzy poznali prawdę Kościoła Jezusa Chrystusa, a jednak pozostają poza nim, grzeszą ciężko i dlatego nie mogą być zbawieni, jeżeli trwają w tym stanie.
          <li>Co powinni czynić ci, którzy są poza Kościołem Jezusa Chrystusa, a mają co do tego jakąś wątpliwość?</li>
          Ci, którzy są poza Kościołem Jezusa Chrystusa, a mają co do tego jakąś wątpliwość, winni szczerze szukać prawdy w Panu i wyuczyć się według sił podanej sobie prawdy Chrystusowej, oraz wstąpić do Kościoła Chrystusowego uznanego za prawdziwy.
        </ol>
        <h5>O różnicy między Kościołem a Państwem i o prawach jednego i drugiego</h5>
        <ol start=166>
          <li>Czy Kościół, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, różni się od państwa?</li>
          Kościół, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, jest czym innym od państwa; nie ma jednak rozdziału Kościoła od państwa, ani też być nie może państwo słusznie urządzone na zasadzie rozdziału od Kościoła, choć rozdział Kościoła od państwa w wyjątkowych i ważnych okolicznościach może być czasem cierpiany, albo nawet uważany za coś lepszego.
          <li>Jakie zasady określają uprawnienia Kościoła i państwa?</li>
          Następujące zasady określają uprawnienia Kościoła i państwa:
          <ul>
            <li>wszystko, co dotyczy zbawienia dusz i czci Bożej, podlega władzy Kościoła;</li>
            <li>wszystkie inne sprawy natury państwowej i politycznej podlegają władzy państwa;</li>
            <li>w sprawach zaś prawa mieszanego według natury i według zamiarów Boskich między Kościołem a państwem
              panuje zgoda, dzięki której unika się zgubnych dla obydwu sporów.</li>
          </ul>
          <li>Czy Kościół może wyrokować także w sprawach z dziedziny państwowej i politycznej?</li>
          Kościół może wyrokować także w sprawach z dziedziny państwowej i politycznej, jeżeli te sprawy pozostają w związku z prawidłem wiary i obyczajów, a zatem ze zbawieniem dusz.
          <li>Do kogo należy sąd o tym związku?</li>
          Sąd o tym związku należy do władzy kościelnej, której orzeczeniu katolikowi nie wolno odmawiać posłuszeństwa.
        </ol>
        <h4>O Świętych obcowaniu</h4>
        <ol start=170>
          <li>Jak się wiąże druga część dziewiątego artykułu Składu Apostolskiego: Świętych obcowanie z częścią pierwszą?</li>
          Druga część dziewiątego artykułu: Świętych obcowanie, wiąże się z pierwszą częścią, ponieważ jest pewnym jej wyjaśnieniem, gdyż poucza, jaki pożytek mają członkowie Kościoła z uświęcenia, którego dostępują w Kościele i przez Kościół.
          <li>W co wierzymy przez tę drugą część dziewiątego artykułu?</li>
          Przez tę drugą część dziewiątego artykułu wierzymy, że między członkami Kościoła dla ścisłej jedności, która ich łączy ze sobą pod jedną głową Chrystusem, odbywa się wzajemna wymiana dóbr duchownych.
          <li>Czy wszystkie członki Kościoła korzystają z tego obcowania w całej pełni?</li>
          Z tego obcowania nie wszystkie członki Kościoła korzystają w całej pełni, lecz tylko te, które są w stanie łaski, i dlatego to obcowanie nazywa się Świętych obcowaniem.
          <li>Czy ci, którzy są w grzechu śmiertelnym, pozbawieni są tego obcowania?</li>
          Ci, którzy są w grzechu śmiertelnym, nie są całkiem pozbawieni tego obcowania i do odzyskania łaski mogą doznać pomocy tak od publicznych modłów Kościoła jako też od modlitw i dobrych uczynków osób, będących w łasce Bożej.
          <li>Czy jest obcowanie z tymi, którzy się cieszą chwałą w niebie?</li>
          Jest obcowanie z tymi, którzy się cieszą chwałą w niebie, gdy oddajemy im cześć i zanosimy do nich prośby błagalne, oni zaś wstawiają się za nami do Boga.
          <li>Czy jest także obcowanie z duszami w czyśćcu?</li>
          Jest obcowanie także z duszami w czyśćcu, gdyż my możemy im przychodzić z pomocą, mianowicie przez ofiarę Mszy św., przez Odpusty, modlitwy i inne uczynki pobożne i pokutne; a one nawzajem wspierają nas u Boga swoimi modlitwami.
          <li>Jakie modlitwy zwykli wierni odmawiać częściej za dusze w czyśćcu cierpiące?</li>
          Za dusze w czyśćcu cierpiące wierni zwykli częściej odmawiać psalm De profundis (‘Z głębokości’) i tę drugą krótką modlitwę: Wieczne odpoczywanie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj im świeci. Niech odpoczywają w pokoju. Amen.
        </ol>
        <h4>O odpuszczeniu grzechów</h4>
        <ol start=177>
          <li>W co wierzymy przez dziesiąty artykuł Składu Apostolskiego: Grzechów odpuszczenie?</li>
          Przez dziesiąty artykuł Składu Apostolskiego: Grzechów odpuszczenie, wierzymy, że w Kościele jest prawdziwa władza odpuszczania grzechów dla zasług Jezusa Chrystusa.
          <li>Jakimi środkami dostępujemy w Kościele odpuszczenia grzechów?</li>
          W Kościele dostępujemy odpuszczenia grzechów śmiertelnych przez Sakramenty, które Chrystus Pan ustanowił właśnie w tym celu, albo przez akt doskonałego żalu z pragnieniem przyjęcia tychże Sakramentów; odpuszczenia zaś grzechów powszednich możemy dostąpić także przez inne uczynki pobożne, ale wtedy pozostaje dług kary doczesnej, który każdy musi spłacić albo tu na ziemi, albo w przyszłym życiu, czyli w czyśćcu.
        </ol>
        <h4>O ciała zmartwychwstaniu i żywocie wiecznym</h4>
        <ol start=179>
          <li>W co wierzymy przez jedenasty artykuł Składu Apostolskiego: Ciała zmartwychwstanie?</li>
          Przez jedenasty artykuł Składu Apostolskiego: Ciała zmartwychwstanie, wierzymy że na końcu świata wszyscy umarli zostaną na nowo przywołani do życia i powstaną na sąd powszechny, przy czym każda dusza przyjmie na powrót to ciało, z którym była złączona za życia, aby się już nigdy odeń nie rozłączyć.
          <li>Czyją mocą nastąpi ciała zmartwychwstanie?</li>
          Ciała zmartwychwstanie nastąpi mocą Boską, mocą Jezusa Chrystusa, który jak swoje ciało wskrzesił z grobu, tak na końcu świata wskrzesi z grobów ciała tych, których będzie sądził.
          <li>Dlaczego Bóg chciał, żeby ciała zmartwychwstały?</li>
          Bóg chciał zmartwychwstania ciał, aby cały człowiek według zasług na wieki otrzymał albo nagrodę w niebie albo karę w piekle.
          <li>Czy ciała wszystkich ludzi zmartwychwstaną w ten sam sposób?</li>
          Ciała wszystkich ludzi wstaną nieśmiertelne, ale tylko ciała wybranych na podobieństwo ciała Chrystusowego wstaną z martwych, obdarzone własnościami ciała chwalebnego.
          <li>Jakie są właściwości ciała chwalebnego?</li>
          Zwykle wymienia się cztery własności ciała chwalebnego: niecierpiętliwość, jasność, lekkość i przenikliwość.
          <li>W co wierzymy przez ostatni artykuł Składa Apostolskiego: Żywot wieczny?</li>
          Przez ostatni artykuł Składu Apostolskiego: Żywot wieczny, wierzymy, że wybranym po śmierci zgotowana jest w niebie doskonała szczęśliwość, która nigdy nie ustanie, odrzuconych zaś czekają kary wieczne w piekle.
          <li>Co znaczy słowo Amen na końcu Składu Apostolskiego?</li>
          Amen na końcu Składu Apostolskiego oznacza, że wszystko, co się zawiera w Składzie Apostolskim, jest prawdą, a my wierzymy w to bez żadnego powątpiewania i wyznajemy to.
          <li>Czy do żywota wiecznego wystarczy wierzyć w to, co jest podane do wierzenia?</li>
          Do żywota wiecznego nie wystarczy wierzyć w to, co jest podane do wierzenia, lecz nadto trzeba zachować to, co Bóg i Kościół zachować nakazali.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O dziesięciu przykazaniach Bożych czyli o Dekalogu</h2>
        <ol start=186>
          <li>Co znaczy słowo Dekalog?</li>
          Słowo Dekalog znaczy to samo co dziesięć słów lub dziesięć przykazań, które Bóg dał Mojżeszowi na Górze Synaj, a Jezus Chrystus w Nowym Zakonie zatwierdził.
          <li>Jak się dzieli dziesięć przykazań Bożych?</li>
          Dziesięć przykazań Bożych dzieli się tak, że pierwsze trzy uwzględniają Boga, a pozostałe siedem dotyczą nas samych i bliźniego.
          <li>Dlaczego Bóg na czele dziesięciu przykazań położył słowa: Jam jest Pan Bóg twój?</li>
          Bóg na czele dziesięciu przykazań położył słowa Jam jest Pan Bóg twój, aby przypomnieć, że On jako Bóg i Pan ma prawo dawać nam przykazania, które my winniśmy zachowywać.
        </ol>
        <h3>O pierwszych trzech przykazaniach Dekalogu, które uwzględniają Boga</h3>
        <h4>O pierwszym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=189>
          <li>Czego Bóg zakazuje w pierwszym przykazaniu Dekalogu: Nie będzie miał bogów cudzych przede Mną?</li>
          W pierwszym przykazaniu Dekalogu: Nie będziesz miał bogów cudzych przede Mną, Bóg zakazuje czci Jemu należnej oddawać komu innemu.
          <li>Jaką cześć winniśmy oddawać Bogu?</li>
          Bogu i tylko Bogu winniśmy oddawać cześć najwyższą, czyli cześć uwielbienia.
          <li>Dlaczego winniśmy Boga czcić i wielbić?</li>
          Boga winniśmy czcić i wielbić, bo nas stworzył, utrzymuje nas, opiekuje się nami i jest naszym ostatecznym celem.
          <li>Jak winniśmy Boga czcić i wielbić?</li>
          Boga jako stwórcę wszystkiego, który nas utrzymuje i troszczy się o nas, i jest pierwszym naszym początkiem i ostatecznym celem, winniśmy czcić i wielbić wewnętrznymi i zewnętrznymi aktami uszanowania, które nam podaje sama natura, a jeszcze więcej objawienie; spośród tych aktów najważniejszym jest ofiara, która nie może być składana żadnemu stworzeniu.
          <li>Czym grzeszy się przeciwko pierwszemu przykazaniu Dekalogu?</li>
          Przeciwko pierwszemu przykazaniu Dekalogu grzeszy się:
          <ul>
            <li>zabobonem, to jest bałwochwalstwem, wróżbiarstwem, czarnoksięstwem i spirytyzmem, który zalicza się do
              wróżbiarstwa i czarnoksięstwa;</li>
            <li>bezbożnością, to jest zaniedbywaniem modlitwy i należnej służby Bożej, świętokradztwem i
              świetokupstwem.</li>
          </ul>
          <li>Czy winniśmy czcić także świętych?</li>
          Także świętych, a zwłaszcza Najświętszą Maryję Pannę, winniśmy czcić, ale czcią inną i niższą, czyli czcią szacunku, abyśmy ich mieli w poszanowaniu i zyskiwali sobie ich opiekę.
          <li>Jak się nazywa cześć, oddawana Bogu, a jak cześć oddawana świętym i Najświętszej Maryi Pannie?</li>
          Cześć, oddawana Bogu, nazywa się czcią uwielbienia, czyli latriae; oddawana świętym – czcią uszanowania czyli duliae; cześć oddawana Najświętszej Pannie – czcią wyższego uszanowania czyli hyperduliae.
          <li>Czy winniśmy czcić także relikwie męczenników i innych Świętych, żyjących z Chrystusem?</li>
          Relikwie męczenników i innych świętych, żyjących z Chrystusem, winniśmy także czcić, gdyż ich ciała były żywymi członkami Chrystusa i świątynią Ducha Świętego, a Chrystus wskrzesi je na żywot wieczny i obdarzy chwałą; przez te relikwie ludzie otrzymują od Boga liczne dobrodziejstwa.
          <li>Czy i świętym obrazom trzeba oddawać należną cześć i uszanowanie?</li>
          I świętym obrazom należy oddawać cześć i uszanowanie, gdyż cześć, którą się im oddaje, dotyczy osób, które one przedstawiają; skutkiem tego przez znaki czci, którą im oddajemy, wielbimy samego Chrystusa i wyrażamy szacunek dla Świętych, których one są podobiznami.
          <li>Czemu tedy Bóg w Starym Testamencie zabronił rzeźb i obrazów?</li>
          Bóg w Starym Testamencie nie zabronił rzeźb i obrazów bezwzględnie, lecz nie pozwolił ich używać do nabożeństwa sposobem pogańskim, aby nie doznała uszczerbku cześć Boga prawdziwego skutkiem oddawania czci Boskiej obrazom.
        </ol>
        <h4>O drugim przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=199>
          <li>Czego zakazuje Bóg przez drugie przykazanie Dekalogu: Nie będziesz brał imienia Boga twego nadaremno?</li>
          Przez drugie przykazanie Dekalogu: Nie będziesz brał imienia Boga twego nadaremno, Bóg zakazuje wszelkiej zniewagi swego imienia.
          <li>Kto się dopuszcza tej zniewagi?</li>
          Tej zniewagi dopuszczają się ci, którzy imię Boże wymawiają bez słusznej przyczyny i należytej czci, albo łamią śluby, które złożyli, albo składają przysięgi fałszywe, zuchwałe i niesprawiedliwe, a zwłaszcza ci, którzy wymawiają bluźnierstwa.
          <li>Czy nam nie wolno brać nadaremno także imion świętych Pańskich?</li>
          Nie wolno nam brać nadaremno także imion świętych Pańskich, a zwłaszcza Najświętszej Maryi Panny, a to dla tej samej przyczyny, dla której winniśmy ich czcić.
        </ol>
        <h4>O trzecim przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=202>
          <li>Co Bóg nakazuje przez trzecie przykazanie Dekalogu: Pamiętaj, abyś dzień święty święcił?</li>
          Przez trzecie przykazanie Dekalogu: Pamiętaj, abyś dzień święty święcił, Bóg nakazuje, abyśmy dni święte, to jest Jemu poświęcone, obracali na oddawanie czci Bogu z zaniechaniem zajęć i prac cielesnych.
          <li>Jakie były dni święte w Starym Testamencie?</li>
          W Starym Testamencie było więcej dni świętych, ale głównym dniem świętym była sobota, której sama nazwa „szabat” oznaczała spoczynek, potrzebny do czci Bożej?
          <li>Dlaczego w Nowym Testamencie nie święci się soboty?</li>
          W Nowym Testamencie nie święci się soboty, ponieważ Kościół zastąpił ją jako świętem niedzielą na uczczenie zmartwychwstania Jezusa Chrystusa i zesłania Ducha Świętego w Zielone Święta, i dodał do niedzieli inne dni świąteczne.
          <li>Jakie tedy dzisiaj mamy obowiązki względem święcenia dni świętych?</li>
          Winniśmy niedzielę i inne święta, nakazane przez Kościół, obchodzić tak, jak Kościół nakazuje.
        </ol>
        <h3>O pozostałych siedmiu przykazaniach Dekalogu, które dotyczą nas samych i bliźniego</h3>
        <h4>O czwartym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=206>
          <li>Co nakazuje Bóg przez czwarte przykazanie Dekalogu: Czcij ojca swego i matkę swoją?</li>
          Przez czwarte przykazanie Dekalogu: Czcij ojca swego i matkę swoją, nakazuje Bóg, abyśmy rodzicom i osobom, zajmującym ich miejsce, oddawali należną cześć, do której należy także miłość, uszanowanie, posłuszeństwo oraz opieka.
          <li>Czy rodzicom winniśmy tylko cześć oddawać?</li>
          Rodzicom winniśmy nie tylko cześć oddawać, lecz także pomagać im, zwłaszcza w potrzebach duchowych i doczesnych.
          <li>Jaką nagrodę obiecuje Bóg dzieciom, które czczą należycie rodziców?</li>
          Dzieciom, które czczą należycie rodziców, Bóg obiecuje błogosławieństwo i długie życie, jeżeli uzna, że się im ono przyczyni do zbawienia duszy.
          <li>Czy tym przykazaniem objęte są tylko obowiązki dzieci względem rodziców?</li>
          Tym przykazaniem objęte są pośrednio także obowiązki małżonków względem siebie samych i względem dzieci, tudzież wzajemne prawa i obowiązki zarówno poddanych i przełożonych, jak robotników i pracodawców.
          <li>Jakie są wzajemne obowiązki małżonków?</li>
          Małżonkowie winni się wzajemnie miłować, pomagać sobie i zachowywać wzajemną wierność, a żona winna jest mężowi posłuszeństwo.
          <li>Jakie obowiązki mają rodzice względem dzieci?</li>
          Rodzice z prawa natury mają także obowiązki względem dzieci: winni dbać o ich wychowanie, zwłaszcza religijne i moralne, oraz troszczyć się według sił o ich dobro doczesne.
          <li>Kto prócz rodziców ma także prawo i obowiązek starania się o dobre wychowanie młodzieży?</li>
          Prócz rodziców prawo i obowiązek starania się o dobre wychowanie młodzieży należy do państwa, które niedostateczność rodziców uzupełnia dla dobra ogółu, a w pewnej wyższej mierze prawo to i obowiązek należą do Kościoła już na mocy zadania, które mu powierzył Chrystus Pan, żeby nauczał wszystkie narody i prowadził je do nadprzyrodzonej świętości, a w końcu do żywota wiecznego.
          <li>Jakie są obowiązki poddanych względem prawowitych przełożonych?</li>
          Poddani winni swoim prawowitym przełożonym, czy to kościelnym, czy świeckim, szacunek i posłuszeństwo z pewnym podobieństwem tej miłości, którą dzieci winny rodzicom.
          <li>którym przełożonym w Kościele należy się nie tylko uszanowanie, lecz także posłuszeństwo?</li>
          Nie tylko uszanowanie, ale i posłuszeństwo należy się według kanonów Papieżowi, własnemu Biskupowi albo innemu prałatowi z władzą kościelną, oraz własnemu proboszczowi, gdy wykonuje urząd proboszczowski.
          <li>Dlaczego należy się uszanowanie i posłuszeństwo władzy świeckiej?</li>
          Uszanowanie i posłuszeństwo należy się prawowitej władzy świeckiej, gdyż tak samo jak państwo początek swój ma ona w naturze, a zatem w Bogu samym, który jest stwórcą natury. Uszanowanie i posłuszeństwo należy się władzy państwowej, bez względu na osobę, która ją z całą pewnością piastuje.
          <li>Do czego są obowiązani przełożeni względem podwładnych?</li>
          Przełożeni winni się troszczyć, każdy w zakresie swojego urzędu, o swoich podwładnych, dawać im we wszystkim dobry przykład, gdyż zdadzą sprawę nie tylko przed ludźmi, ale i przed samym Bogiem.
          <li>Do czego są obowiązani robotnicy względem swoich panów?</li>
          Robotnicy wobec swoich panów mają następujące obowiązki: winni w całości i wierni spełnić to, o co się dobrowolnie i sprawiedliwie umówili, nie wolno im wyrządzać w żaden sposób szkody na majątku, ani naruszać ich osoby; w obronie swoich praw winni unikać gwałtu, nigdy nie wolno im wszczynać rozruchów, ani też wdawać się z ludźmi bezecnymi.
          <li>Jakie mają obowiązki panowie względem swoich pracowników?</li>
          Panowie winni swoich pracowników jako braci w Chrystusie szczerze miłować, dawać im sprawiedliwy zarobek, dokładać starań, żeby pracownicy mogli spełnić obowiązki religijne w czasie dogodnym; w żaden sposób nie wolno im pracowników odciągać od zabiegów około swego domu i rodziny i od oszczędności, ani też nakładać na nich prac, które albo szkodzą zdrowiu, albo są ponad siły pracowników, albo też nie odpowiadają wiekowi i płci.
          <li>Kiedy nie powinniśmy słuchać rodziców i innych przełożonych?</li>
          Rodziców i innych przełożonych nie powinniśmy słuchać, gdy obowiązuje przykazanie władzy wyższej, na przykład, gdyby nakazywali coś, co jest przeciwne przykazaniom Boskim lub kościelnym.
          <li>Kiedy możemy ich nie słuchać?</li>
          Możemy ich nie słuchać, gdy ich nakaz dotyczy sprawy, w której nie jesteśmy poddani, np. nakaz o wyborze stanu.
        </ol>
        <h4>O piątym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=221>
          <li>Czego zakazuje Bóg piątym przykazaniem Dekalogu: Nie zabijaj?</li>
          Piątym przykazaniem: Nie zabijaj, zakazuje Bóg zadawać bliźniemu śmierć lub jaką inną wyrządzać szkodę, czy to na ciele, czy na duszy, albo też przyczyniać się do tego.
          <li>Jakim sposobem szkodzi ktoś na duszy?</li>
          Na duszy szkodzi ktoś przez zgorszenie, to jest takim słowem lub uczynkiem niewłaściwym, które bliźniemu dają sposobność upadku duchownego.
          <li>Do czego jest obowiązany ten, kto wyrządził szkodę osobie bliźniego?</li>
          Kto wyrządził szkodę osobie bliźniego, obowiązany jest tę szkodę wedle sił naprawić.
          <li>Czy tym przykazaniem Bóg zakazuje także samobójstwa?</li>
          Tym przykazaniem Bóg zakazuje także samobójstwa, które tak jak zabójstwo jest przeciwko sprawiedliwości, naruszając prawo Boga do życia ludzkiego, jest tez przeciwko miłości, którą jesteśmy winni samym sobie lub drugim, i właściwie zabiera czas pokuty.
          <li>Czy przykazanie to zabrania także pojedynku?</li>
          Przykazanie to zabrania także pojedynku, popełnionego z jakiejkolwiek przyczyny na własną rękę, ponieważ pojedynek przybiera złośliwość zabójstwa i samobójstwa.
          <li>Czy tym przykazaniem zabronione są tylko wymienione uczynki?</li>
          Tym przykazaniem są zabronione nie tylko wymienione uczynki, lecz ponadto prywatna zemsta, gniew, nienawiść, zazdrość, kłótnie, obelgi, które łatwo wywołują tamte.
        </ol>
        <h4>O szóstym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=227>
          <li>Czego zakazuje Bóg szóstym przykazaniem Dekalogu: Nie cudzołóż?</li>
          Szóstym przykazaniem Dekalogu: Nie cudzołóż, zakazuje Bóg nie tylko wiarołomstwa w małżeństwie, lecz także wszelkiego grzechu zewnętrznego przeciwko czystości i wszystkiego, co wiedzie do grzechu nieczystości.
          <li>Jakie są główne przyczyny, które wiodą do grzechu przeciwko czystości i których należy starannie unikać?</li>
          Oprócz podszeptów szatańskich i poruszeń pożądliwości głównymi przyczynami, które wiodą do grzechu przeciwko czystości, i których należy starannie unikać, są następujące: próżniactwo, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, złe towarzystwo, bezwstydne mowy, czytanie złych pism, nieprzystojne widowiska, nieskromne tańce, nieprzyzwoite ubrania, niebezpieczne poufałości i okazje etc.
          <li>Jakie są zazwyczaj główne skutki grzechu niepowściągliwości?</li>
          Prócz częstych szkód dla zdrowia główne skutki grzechu niepowściągliwości bywają takie: zaćmienie rozumu, odrzucenie bojaźni Bożej, wstręt do rzeczy Bożych i do cnoty, zatwardziałość serca, utrata wiary i nierzadko trwanie w grzechu bez pokuty aż do śmierci.
          <li>Jakie są główne środki zachowania czystości?</li>
          Główne środki zachowania czystości są następujące: czuwanie nad zmysłami i umartwiania ich, unikanie okazji do złego, umiarkowanie w jedzeniu i piciu, modlitwa i gorące nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny, a zwłaszcza częsta Spowiedź i Komunia.
        </ol>
        <h4>O siódmym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=231>
          <li>Czego Bóg zakazuje siódmym przykazaniem Dekalogu: Nie kradnij?</li>
          Siódmym przykazaniem: Nie kradnij, Bóg zakazuje wszelkiego niesprawiedliwego, czy to używania cudzej pracy, czy wyrządzania szkody, czy tez przyczyniania się do jednego lub drugiego.
          <li>Do czego jest obowiązany ten, kto przestępuje to przykazanie?</li>
          Kto przestępuje to przykazanie, obowiązany jest według sprawiedliwości zwrócić cudzą własność i nagrodzić szkodę.
          <li>Kiedy zwrot i wynagrodzenie szkody obowiązuje koniecznie?</li>
          Zwrot cudzej własności i naprawienie wyrządzonej szkody obowiązuje koniecznie, jeżeli przedmiot był znaczny, czy to według powszechnej oceny, czy też według wielkości szkody, poniesionej przez właściciela.
        </ol>
        <h4>O ósmym przykazaniu Dekalogu</h4>
        <ol start=234>
          <li>Czego zakazuje Bóg ósmym przykazaniem Dekalogu: Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu?</li>
          Ósmym przykazaniem Dekalogu: Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu, Bóg zakazuje kłamstwa, krzywoprzysięstwa i wszelakiego szkodzenia bliźniemu słowami.
          <li>Jakim sposobem wyrządza ktoś bliźniemu szkodę słowami?</li>
          Bliźniemu wyrządza ktoś słowami krzywdę głównie oszczerstwem, obmową, obelgą, lekkomyślnym posądzeniem, naruszeniem tajemnicy.
          <li>Do czego jest obowiązany ten, kto słowami zaszkodził dobrej sławie bliźniego?</li>
          Kto słowami zaszkodził dobrej sławie bliźniego, gwoli sprawiedliwości winien dobra sławę według sił przywrócić i powstałą stąd szkodę naprawić, obowiązek ten jest konieczny, jeżeli wyrządzona szkoda jest wielka.
        </ol>
        <h4>O dwóch ostatnich przykazaniach Dekalogu</h4>
        <ol start=237>
          <li>Czego zakazuje Bóg dziewiątym przykazaniem Dekalogu: Nie pożądaj żony bliźniego swego?</li>
          Dziewiątym przykazaniem Dekalogu: Nie pożądaj żony bliźniego swego, zakazuje Bóg nie tylko tego niegodziwego pożądania, lecz także wszelkiego wewnętrznego grzechu przeciwko czystości, tak jak zewnętrznego zakazuje szóstym przykazaniem.
          <li>Czego zakazuje Bóg dziesiątym przykazaniem Dekalogu: Nie pożądaj żadnej rzeczy, która jego (bliźniego) jest?</li>
          Dziesiątym przykazaniem: Nie pożądaj żadnej rzeczy, która jego (bliźniego) jest, Bóg zakazuje niesłusznego i nieuporządkowanego pożądania cudzej własności.
          <li>Które jest największe przykazanie Dekalogu?</li>
          Największe przykazanie Dekalogu jest następujące: Będziesz miłował Pana Boga swego z wszystkiego serca swego, ze wszystkiej duszy swojej i ze wszystkich sił swoich, a bliźniego swego jak siebie samego.
          <li>Czy wszyscy winni także spełniać obowiązki swego stanu?</li>
          Wszyscy winni także sumiennie spełniać obowiązki swego stanu, czyli te obowiązki, które na nich spoczywają z powodu ich zawodu lub urzędu.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O przykazaniach kościelnych</h2>
        <ol start=241>
          <li>Ile jest przykazań kościelnych?</li>
          Przykazań kościelnych, które katolik powinien wszystkie zachowywać, jest więcej, np. przykazanie o nieczytaniu i nieprzechowywaniu książek zakazanych, o nienależeniu do sekty masońskiej i innych sekt tego rodzaju, o zaniechaniu w czasie zakazanym uroczystych ślubów małżeńskich, o niepaleniu zwłok i inne, ale zwykle wylicza się tylko pięć przykazań kościelnych, które dotyczą raczej zwyczajnego życia duchownego wszystkich wiernych.
        </ol>
        <h3>O pierwszym przykazaniu kościelnym</h3>
        <ol start=242>
          <li>Co przepisuje Kościół w pierwszym przykazaniu: W niedziele i w inne święta nakazane Mszy słuchać i zaniechać ciężkiej pracy?</li>
          W pierwszym przykazaniu: W niedziele i w inne święta... Kościół przepisuje sposób święcenia niedziel i innych świąt nakazanych, co się dzieje głównie przez słuchanie Mszy świętej i wstrzymywanie się od zajęć służebnych.
          <li>Czy już prawo natury wymaga, aby człowiek pewien czas poświęcił czci Bożej?</li>
          Już samo prawo natury wymaga, aby człowiek pewien czas poświęcił czci Bożej, żeby mianowicie wolny od spraw i prac cielesnych duszą i ciałem pobożnie czcił i wielbił Boga, który go stworzył i od którego człowiek otrzymał tak wielkie i niezliczone dobrodziejstwa.
          <li>Które święta są nakazane w całym Kościele?</li>
          W całym Kościele następujące święta są nakazane: wszystkie niedziele, dzień Bożego Narodzenia, Obrzezania
          (Nowy Rok), Objawienia (Trzech Króli), Wniebowstąpienia Chrystusa, Bożego Ciała, Niepokalanego Poczęcia i
          Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św.Józefa, jej Oblubieńca, św.Apostołów Piotra i Pawła i Wszystkich Świętych.
          <li>Prócz wysłuchania Mszy Świętej jakie jeszcze uczynki przystoi chrześcijaninowi wykonywać w niedziele i inne święta nakazane?</li>
          Prócz wysłuchania Mszy Świętej w niedziele i inne święta nakazane przystoi chrześcijaninowi wedle możności oddawać się innym uczynkom pobożnym i religijnym, zwłaszcza zaś pomagać przy odprawianiu świętych obrzędów i słuchać kazań i nauki katechizmu.
          <li>Które zajęcia nazywają się służebnymi?</li>
          Służebnymi nazywają się zajęcia, które zazwyczaj wykonuje służba i najemnicy, są to zajęcia, wykonywane głównie siłami ciała i służące przeważnie jego potrzebom.
          <li>Czy są jakiś zajęcia służebne, które są dozwolone w niedziele i inne święta nakazane?</li>
          W niedzielę i inne święta nakazane są dozwolone takie zajęcia służebne, które należą wprost do służby Bożej, albo do zwyczajnej potrzeby służby domowej lub publicznej, albo których bądź domaga się miłość, bądź też nie można ich zaniechać bez wielkiej szkody, albo na które pozwala przyjęty zwyczaj.
          <li>Czy w niedziele i święta należy się wstrzymywać tylko od zajęć służebnych?</li>
          W niedziele i święta należy się wstrzymać nie tylko od zajęć służebnych, lecz także od czynności sądowych, i jeżeli się nie sprzeciwiają prawowite zwyczaje albo wyjątkowe przywileje – od publicznego handlu, od targów i innych publicznych zakupów i sprzedaży.
          <li>Czy grzeszą ci, którzy nie zachowują niedziel i innych świąt nakazanych, albo przeszkadzają w tym drugim?</li>
          Ci, którzy bez słusznej przyczyny nie zachowują niedziel i świąt nakazanych, albo drugim w tym przeszkadzają, grzeszą ciężko.
        </ol>
        <h3>O drugim przykazaniu kościelnym</h3>
        <ol start=250>
          <li>Co przepisane jest drugim przykazaniem: W dni od Kościoła postanowione wstrzymać się od mięsa i zachowywać post?</li>
          Drugim przykazaniem: W dni od Kościoła..., jest przepisane, żebyśmy w dni, przez Kościół postanowione, zachowywali albo tylko sam post, albo tylko samą wstrzemięźliwość od mięsa, albo i post i wstrzemięźliwość razem.
          <li>Co przepisuje przykazanie samego tylko postu?</li>
          Przykazanie samego tylko postu przepisuje, żeby się odbywał jeden posiłek na dzień, nie zabrania ono jednak nieco jedzenia i napoju rano i wieczór, przy zachowaniu wszelako przyjętego w danych miejscowościach zwyczaju co do ilości i jakości potraw.
          <li>Czego zakazuje przykazanie samej tylko wstrzemięźliwości od potraw mięsnych?</li>
          Przykazanie samej tylko wstrzemięźliwości od potraw mięsnych zakazuje spożywania mięsa i polewki z mięsa, nie zabrania jednak ani jaj, ani nabiału, ani żadnych przypraw, nawet tłuszczu zwierzęcego.
          <li>W które dni obowiązują te przepisy?</li>
          O ile prawowita władza nie przyzna innych ulg, to:
          <ul>
            <li>przepis samego tylko wstrzymania się od mięsa obowiązuje we wszystkie piątki;</li>
            <li>przykazanie wstrzymania się od mięsa i zarazem postu obowiązuje w środę popielcową, w piątki i soboty
              Wielkiego Postu, w Suche Dni, w wigilię Zielonych Świąt, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Wszystkich Świętych i
              Bożego Narodzenia;</li>
            <li>przepis samego tylko postu obowiązuje w pozostałe dni Wielkiego Postu, z wyjątkiem niedziel.</li>
          </ul>
          <li>Czy są jakieś dni, w które te przepisy nie obowiązują?</li>
          W niedziele i inne święta nakazane oraz w Wielką Sobotę po południu nie obowiązuje przepis wstrzymania się od mięsa, albo wstrzymania się od mięsa i postu, albo tylko samego postu, z wyjątkiem święta nakazanego w czasie Wielkiego Postu, ani też nie pości się w te wigilie, które są obchodzone wcześniej, aniżeli tego wymaga kalendarz.
          <li>Kto jest obowiązany do wstrzymywania się od mięsa i do postu?</li>
          O ile nie są naprawdę usprawiedliwieni, albo nie otrzymali dyspensy, wstrzemięźliwość od mięsa winni zachować wszyscy, którzy dostatecznie rozwinięci umysłowo, ukończyli siódmy rok życia; do postu zaś są obowiązani wszyscy od ukończonego dwudziestego pierwszego roku życia aż do rozpoczęcia sześćdziesiątego.
          <li>Dlaczego Kościół przepisuje wstrzymywanie się od mięsa i post?</li>
          Kościół dlatego przepisuje wstrzymywanie się od mięsa i post, aby wierni czynili pokutę za popełnione grzechy, strzegli się ich na przyszłość i tak skuteczniejszą była ich modlitwa.
        </ol>
        <h3>O trzecim i czwartym przykazaniu kościelnym</h3>
        <ol start=257>
          <li>Co Kościół przepisuje trzecim przykazaniem: Spowiadać się przynajmniej raz w roku?</li>
          Trzecim przykazaniem: Spowiadać się przynajmniej raz w roku, przepisuje Kościół, żeby wierni, gdy dojdą do używania rozumu, spowiadali się przynajmniej raz w roku z tych grzechów, które jeszcze nie były bezpośrednio odpuszczone w poprzednich spowiedziach.
          <li>Co nakazuje Kościół przez czwarte przykazanie: Najświętszy Sakrament przynajmniej w czasie wielkanocnym przyjmować?</li>
          Przez czwarte przykazanie: Najświętszy Sakrament przynajmniej w czasie wielkanocnym przyjmować, Kościół nakazuje, żeby każdy wierny, skoro tylko dojdzie do używania rozumu, przynajmniej w czasie wielkanocnym przyjmował Najświętszy Sakrament.
          <li>Czy wierni przykazaniu temu winni uczynić zadość w swoim własnym obrządku i we własnej parafii?</li>
          Chociaż ścisłego obowiązku co do tego nie ma, to jednak należy im radzić, żeby każdy temu przykazaniu czynił zadość w tym obrządku, do którego należy i we własnej parafii, i żeby ci, którzy uczynili zadość w cudzym obrządku lub w cudzej parafii, starali się zawiadomić własnego proboszcza, że spełnili przykazanie.
          <li>Dlaczego Kościół do trzeciego i czwartego przykazania dodał słowo: przynajmniej?</li>
          Kościół do trzeciego i czwartego przykazania dodał słowo: przynajmniej, żeby nam dać naukę, iż jest rzeczą bardzo pożyteczną i Kościół życzy sobie, aby wierni, nawet ci, którzy mają tylko powszednie grzechy albo śmiertelne, już bezpośrednio odpuszczone, spowiadali się częściej i często, a nawet codziennie, przyjmowali pobożnie Najświętszy Sakrament.
          <li>Jaki jest wiek używania rozumu, w którym jedno i drugie przykazanie Spowiedzi i Komunii zaczyna obowiązywać?</li>
          Wiek używania rozumu, w którym oba przykazania Spowiedzi i Komunii zaczynają obowiązywać, jest to ten wiek, w którym dziecko zaczyna rozumować, to jest mniej więcej siódmy rok życia, a nawet wcześniej.
          <li>Czy obowiązek ten, który spoczywa na dzieciach, spada także na innych?</li>
          Ten obowiązek, spoczywający na dzieciach, spada także i głównie na tych, którzy się powinni o nie troszczyć, to jest na rodziców, opiekunów, nauczycieli, spowiednika i proboszcza.
          <li>Jakiej znajomości nauki chrześcijańskiej potrzeba, żeby dziecko mogło i powinno być dopuszczone do pierwszej Komunii?</li>
          <ul>
            <li>W niebezpieczeństwie śmierci wystarczy, aby umiało odróżnić Ciało Chrystusowe od zwykłego pokarmu, i
              umiało Mu oddać cześć pobożną;</li>
            <li>Poza niebezpieczeństwem śmierci potrzeba nadto, żeby według swej zdolności pojmowało przynajmniej te
              tajemnice, w które każdy człowiek musi wierzyć pod utratą zbawienia, żeby Chleb Eucharystyczny odróżniało
              od zwykłego i cielesnego chleba i żeby Najświętszy Sakrament przyjęło z pobożnością, odpowiadającą swemu
              wiekowi.</li>
          </ul>
          <li>Do czego są obowiązane dzieci po pierwszej Komunii?</li>
          Po pierwszej Komunii dzieci obowiązane są nauczyć się stopniowo, w miarę swej zdolności, całego katechizmu, ułożonego do ich użytku.
          <li>Jaki jest w tej sprawie obowiązek rodziców i innych osób, którym jest powierzona troska o dzieci?</li>
          Rodzice i inne osoby, którym jest powierzona troska o dzieci, mają w tej sprawie nader ważny obowiązek dołożenia starań, żeby same dzieci w dalszym ciągu uczęszczały na publiczna naukę katechizmu, w przeciwnym razie oni sami winni w inny sposób dopełnić ich wykształcenia religijnego.
          <li>Jak długo trwa czas wielkanocny do przyjmowania Komunii świętej?</li>
          Czas wielkanocny do przyjmowania Komunii świętej trwa od niedzieli Palmowej do niedzieli Białej, jeżeli prawowita władza nie przyzna innych ulg.
          <li>Czy przestaje obowiązywać przykazanie Komunii, któremu się nie stało zadość w czasie wielkanocnym?</li>
          Przykazanie Komunii, któremu się nie stało zadość w czasie wielkanocnym, wcale nie przestaje obowiązywać i winno być spełnione w ciągu tego samego roku możliwie najrychlej.
          <li>Czy czyni się zadość przykazaniu rocznej Spowiedzi lub Komunii wielkanocnej przez świętokradzką spowiedź lub Komunię, albo przez Spowiedź dobrowolnie nieważną?</li>
          Ani przez świętokradzką Spowiedź lub Komunię, ani przez Spowiedź dobrowolnie nieważną nie czyni się zadość przykazaniu rocznej Spowiedzi lub Komunii wielkanocnej, a nawet z powodu nowego grzechu przykazanie to obowiązuje jeszcze bardziej.
        </ol>
        <h3>O piątym przykazaniu kościelnym</h3>
        <ol start=269>
          <li>Co nakazuje Kościół przez piąte przykazanie: Kościół i duchowieństwo w potrzebach wspomagać?</li>
          Przez piąte przykazanie kościół przypomina wiernym przykazanie Boskie, żeby pomagali Kościołowi i duchowieństwu w potrzebach doczesnych, według szczegółowych postanowień i chwalebnych zwyczajów.
          <li>Dlaczego nakazuje się to?</li>
          To się nakazuje dlatego, ponieważ sprawiedliwość wymaga, żeby wierni sługom Bożym, pracującym dla ich zbawienia, dostarczali środków potrzebnych do pokrycia wydatków na służbę Bożą i na przyzwoite utrzymanie.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O radach ewangelicznych</h2>
        <ol start=271>
          <li>Czy prócz przykazań Bożych i przepisów kościelnych są także rady?</li>
          Prócz przykazań Bożych i przepisów kościelnych, są także rady, których Chrystus Pan udzielił najpierw w Ewangelii, stąd nazywają się one radami ewangelicznymi.
          <li>Co to są rady ewangeliczne?</li>
          Rady ewangeliczne są to środki, które Jezus Chrystus podał do łatwiejszego i pełniejszego osiągnięcia doskonałości duchowej.
          <li>Które są główne rady ewangeliczne?</li>
          Te są główne rady ewangeliczne: dobrowolne ubóstwo, doskonała czystość i osobliwe posłuszeństwo dla miłości Jezusa Chrystusa.
          <li>Jakim sposobem przez wykonywanie tych rad zdobywa się łatwiej i pełniej doskonałość duchową?</li>
          Przez wykonywanie tych rad zdobywa się łatwiej i pełniej doskonałość duchową, ponieważ poświęcając Bogu wole przez posłuszeństwo, ciało przez czystość, zewnętrzne dobra przez ubóstwo, przysposabiamy się do doskonałej miłości.
          <li>Kto winien pójść za radami ewangelicznymi?</li>
          Za radami ewangelicznymi winni pójść ci, którzy się dobrowolnie do tego zobowiązali, jak np. zakonnicy, którzy ślubowali, że będą zachowywać trzy rady ewangeliczne według reguły swego zakonu.
          <li>Czy potrzebujemy jakiejś pomocy, abyśmy mogli, jak należy, wierzyć w to, w co wierzyć trzeba, zachowywać przykazania Boskie i przepisy kościelne, i pójść za radami ewangelicznymi?</li>
          Abyśmy mogli, jak należy, wierzyć w to, w co wierzyć trzeba, zachowywać przykazania Boskie i przepisy kościelne, i pójść za radami ewangelicznymi, potrzebujemy łaski Pana Boga.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O łasce</h2>
        <ol start=277>
          <li>Co to jest łaska?</li>
          Łaska jest to dar nadprzyrodzony, którego Bóg udziela stworzeniom rozumnym z własnej dobrej woli, żeby mogły dostąpić żywota wiecznego.
          <li>Iloraka jest łaska?</li>
          Łaska jest dwojaka: habitualna, zwana także uświęcającą, gdyż czyni człowieka sprawiedliwym, czyli miłym Bogu, i uczynkowa.
          <li>Co to jest łaska uświęcająca?</li>
          Łaska uświęcająca jest to fizyczna nadprzyrodzona właściwość, stale w duszy tkwiąca; przez nią człowiek staje się uczestnikiem natury Pana Boga, świątynią Ducha Świętego, przyjacielem i adoptowanym dzieckiem Boga, dziedzicem chwały niebieskiej i przez to zdolnym do wykonywania uczynków, zasługujących na żywot wieczny.
          <li>Czy łaska uświęcająca jest koniecznie potrzebna do zbawienia?</li>
          Łaska uświęcająca wszystkim ludziom, nawet niemowlętom, jest nieodzownie potrzebna do żywota wiecznego.
          <li>Co wysługujemy sobie uczynkami dobrymi, które wykonujemy usprawiedliwieni przez łaskę Bożą i przez zasługi Jezusa Chrystusa?</li>
          Uczynkami dobrymi, które wykonujemy usprawiedliwieni przez łaskę Bożą i przez zasługi Jezusa Chrystusa, wysługujemy sobie pomnożenie łaski, żywot wieczny (o ile umieramy w łasce), oraz pomnożenie chwały w niebie.
          <li>Jakim sposobem człowiek może utracić łaskę uświęcającą?</li>
          Łaskę uświęcającą traci człowiek przez każdy grzech śmiertelny.
          <li>Jak się odzyskuje łaskę uświęcającą?</li>
          Łaskę uświęcającą odzyskuje się, gdy się zaprzestaje grzechów śmiertelnych, a zarazem używa się środków, które ustanowił Chrystus Pan, żebyśmy mogli dostąpić usprawiedliwienia.
          <li>Czy w stanie grzechu śmiertelnego można wykonać jakieś dobre uczynki?</li>
          W stanie grzechu śmiertelnego można wykonać niektóre dobre uczynki, ale nie zasługujące na żywot wieczny; grzesznik jednak przez te uczynki przysposabia się do uzyskania sprawiedliwości przy pomocy łaski uczynkowej.
          <li>Co to jest łaska uczynkowa?</li>
          Łaska uczynkowa jest to nadprzyrodzona pomoc Boża; pomoc ta polega na tym, że Bóg oświeca rozum i nakłania wolę do czynienia dobrego, a unikania złego, aby człowiek dostąpił żywota wiecznego.
          <li>Czy łaska uczynkowa jest nam potrzebna?</li>
          Łaska uczynkowa jest nam bezwzględnie potrzebna, żebyśmy mogli czynić dobrze, a unikać złego celem dostąpienia żywota wiecznego; skoro bowiem żywot wieczny należy do porządku nadprzyrodzonego, przeto za pomocą samych tylko sił przyrodzonych nie zdołamy zgoła niczego myśleć, chcieć i uczynić, jak należy, żeby go dostąpić.
          <li>Czy Bóg wszystkim udziela łask, potrzebnych do życia wiecznego?</li>
          Bóg, który chce, żeby się wszyscy ludzie zbawili, wszystkim tez udziela łask potrzebnych do żywota wiecznego; żeby doń doszli, jeżeli są dorośli, muszą sami z Bogiem współdziałać przy Jego pomocy, dającej im natchnienie do dobrych uczynków, wspierającej ich przed ich wykonywaniem, współdziałającej z nimi przy wykonaniu i towarzyszącej gdy pełnią dobre uczynki.
          <li>Jakie są główne środki zyskania łaski Bożej?</li>
          Główne środki zyskania łaski Bożej to modlitwa o nią i Sakramenty, które zawierają łaskę i udzielają jej.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O modlitwie</h2>
        <h3>O modlitwie w ogóle</h3>
        <ol start=289>
          <li>Co to jest modlitwa?</li>
          Modlitwa jest to pobożne wzniesienie duszy do Boga, żeby Mu oddawać cześć, dziękować za otrzymane dobrodziejstwa, prosić Go o odpuszczenie grzechów i o inne rzeczy potrzebne lub pożyteczne bądź dla nas samych, bądź też dla drugich.
          <li>Czy potrzeba nam się modlić?</li>
          Potrzeba nam się modlić, bo taka jest wola Boża oraz dlatego, że pomocy, której ustawicznie potrzebujemy, Bóg na ogół zwykł udzielać tylko tym, którzy o nią proszą.
          <li>Jakie są rodzaje modlitwy?</li>
          Dwa: pierwsza jest modlitwa wewnętrzna, czyli myślą; polega ona na tym, że człowiek w myśli i w sercu rozmawia z Bogiem i rozważa prawdy wieczne, drugim rodzajem modlitwy jest modlitwa ustna czyli słowami; polega na tym, że człowiek wymawia słowa modlitwy z wewnętrzną uwagą i pobożnym sercem.
          <li>Iloraka jest modlitwa ustna?</li>
          Modlitwa ustna jest dwojaka; prywatna i publiczna. Prywatną jest modlitwa wówczas, gdy pojedyncza osoba lub rodzina modli się za siebie lub za drugich bez udziału sług Kościoła; publiczną zaś jest modlitwa wówczas, gdy się odbywa przez sługi Kościoła; modlitwa publiczna zwie się modlitwą liturgiczną, jeżeli jest umieszczona przez Kościół w jego księgach.
          <li>O co winniśmy się głównie modlić?</li>
          Winniśmy się głównie modlić o chwałę Bożą, o własne i drugich zbawienie wieczne i o środki, które są potrzebne lub przydatne, żeby dostąpić zbawienia wiecznego.
          <li>Czy wolno modlić się także o dobra doczesne?</li>
          O dobra doczesne wolno się modlić zgodnie z wolą Bożą, to znaczy o tyle, o ile mają się one przyczynić do chwały Bożej, albo tez w jakikolwiek sposób dopomóc nam lub innym do osiągnięcia żywota wiecznego, albo przynajmniej nie stanowić żadnej w tym przeszkody.
          <li>Do kogo należy i można się modlić?</li>
          Wprawdzie każda modlitwa odnosi się do Boga, bo tylko Bóg może dać to, o co prosimy; ale modlimy się także do wszystkich Świętych, zwłaszcza zaś do Najświętszej Maryi Panny, a nawet do dusz w czyśćcu, żeby się za nami wstawiali do Boga.
          <li>Jak winna się odbywać modlitwa, żeby była skuteczna?</li>
          Modlitwa, żeby była skuteczna, winna się odbywać w imię Jezusa Chrystusa, na którego zasługach się opiera, pobożnie, z wiarą, nadzieją i pokorą oraz wytrwale.
          <li>Dlaczego czasem nie otrzymujemy tego, o co się modlimy?</li>
          Czasem nie otrzymujemy tego, o co się modlimy, ponieważ albo nie modlimy się dobrze, albo prosimy o coś niewłaściwego; w takich razach jednak Bóg bez wątpienia użyczy nam we właściwym czasie łask innych, nawet większych.
          <li>Jaka jest najdoskonalsza spośród wszystkich modlitw?</li>
          Najdoskonalszą spośród wszystkich modlitw jest Modlitwa Pańska, czyli Ojcze nasz, do którego dodaje się zwykle Pozdrowienie Anielskie, czyli Zdrowaś Maryjo.
        </ol>
        <h3>O Modlitwie Pańskiej i Pozdrowieniu Anielskim</h3>
        <h4>O Modlitwie Pańskiej</h4>
        <ol start=299>
          <li>Dlaczego Ojcze nasz nazywa się Modlitwą Pańską?</li>
          Ojcze nasz dlatego nazywa się Modlitwą Pańską, ponieważ nauczył nas jej sam pan nasz Jezus Chrystus.
          <li>Dlaczego Modlitwa Pańska jest najdoskonalszą modlitwą?</li>
          Modlitwa Pańska jest najdoskonalszą modlitwą, ponieważ zawiera wszystko, o co winniśmy się modlić, czy to się odnosi do Boga (w pierwszych trzech prośbach), czy też do nas samych lub bliźniego (w pozostałych prośbach).
          <li>Kogo wzywamy, wymawiając słowa Ojcze nasz?</li>
          Wymawiając słowa Ojcze nasz, wzywamy Boga jako najlepszego Ojca, żeby wyrazić swoją ku Niemu miłość i ufność i zjednać sobie jego życzliwość.
          <li>Dlaczego nazywamy Boga Ojcem naszym?</li>
          Nazywamy Boga Ojcem naszym nie tylko dlatego, że nas stworzył, zachowuje nas przy życiu i opiekuje się nami, lecz głównie dlatego, ponieważ przez łaskę swoją czyni nas swoimi dziećmi przybranymi.
          <li>Dlaczego mówimy Ojcze nasz, a nie Ojcze mój?</li>
          Dlatego mówimy Ojcze nasz, a nie Ojcze mój, ponieważ na mocy daru Boskiego przybrania wszyscy wierni są braćmi w Chrystusie, i stąd każdy winien drugich miłować jako braci i modlić się nie tylko za siebie, lecz także za drugich.
          <li>Co wyrażamy słowami: Któryś jest w niebie?</li>
          Słowami: Któryś jest w niebie, zachęcamy się do rozważania nieskończonej potęgi i majestatu Bożego, który najbardziej jaśnieje na niebie; zarazem słowa te przypominają nam, że Boga należy prosić głównie o dobra niebieskie i o to, co się z nimi łączy.
          <li>O co modlimy się słowami pierwszej prośby: Święć się imię Twoje?</li>
          Słowami pierwszej prośby: Święć się imię Twoje, modlimy się, żeby święte imię Boże stało się wszędzie znane i żeby je wszyscy czcili sercem, słowami i uczynkami dobrymi.
          <li>O co modlimy się słowami drugiej prośby: Przyjdź królestwo Twoje?</li>
          Słowami drugiej prośby: Przyjdź królestwo Twoje, modlimy się, żeby Bóg panował nad nami i nad wszystkimi ludźmi przez łaskę swoją, a nad społeczeństwem i nad narodami przez swoje prawo na ziemi, abyśmy kiedyś mogli stać się uczestnikami Jego chwały wiecznej w niebie.
          <li>Jak możemy się przyczynić do tego, żeby przyszło na świat królestwo Boże?</li>
          Do tego, żeby przyszło na świat królestwo Boże, możemy i powinniśmy się przyczynić w różny sposób: więc przez zachowanie przykazań Chrystusowych; przez wyrabianie w sobie nadprzyrodzonego życia łaski; modlitwą i uczynkami pomagając Kościołowi w jego wysiłkach, zmierzających do tego, by życie prywatne, rodzinne i publiczne było zgodne z prawem Bożym, żeby wszyscy błądzący wrócili do jedności z Kościołem, i żeby światło Ewangelii dotarło do tych ludów, które siedzą w ciemnościach i w cieniu śmierci.
          <li>O co modlimy się słowami trzeciej prośby: Bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi?</li>
          Słowami trzeciej prośby: Bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi, modlimy się o to, żeby ludzie na świecie jak najchętniej zawsze i we wszystkim pełnili wolę Bożą tak, jak wszyscy Święci w niebie i dusze w czyśćcu.
          <li>O co modlimy się słowami czwartej prośby: Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj?</li>
          Słowami czwartej prośby: Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj, modlimy się o to, żeby nam Bóg udzielał zarówno chleba duchownego, czyli tego wszystkiego, czego potrzebujemy do życia duchownego, zwłaszcza zaś Chleba Eucharystycznego, jako też chleba dla ciała, czyli tego wszystkiego, czego potrzebujemy do utrzymania ciała.
          <li>O co modlimy się słowami piątej prośby: I odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom?</li>
          Słowami piątej prośby: I odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom, modlimy się o to, żeby nam Bóg darował grzechy, któreśmy popełnili przeciwko Niemu, i kary, na któreśmy zasłużyli za grzechy, tak jak i my sami darujemy krzywdy i obrazę, jakich doznaliśmy od ludzi.
          <li>O co modlimy się słowami szóstej prośby: I nie wódź nas na pokuszenie?</li>
          Słowami szóstej prośby: I nie wódź nas na pokuszenie, uznając swoją słabość, w modlitwie uciekamy się do Boga, żeby nas uwolnił od pokus, a przynajmniej żeby nam użyczył pomocy swej łaski, abyśmy mogli zwyciężać pokusy.
          <li>Dlaczego Bóg dopuszcza na nas pokusy?</li>
          Bóg dlatego dopuszcza na nas pokusy, żebyśmy uznali swoją słabość, żeby wypróbować naszą wierność i żebyśmy zwyciężając pokusy za Jego łaską, ćwiczyli się w cnocie i zdobywali zasługi na żywot wieczny; nigdy jednak nie pozwala Bóg kusić nas ponad to, co możemy wytrzymać, wspomożeni Jego łaską.
          <li>Jakie są środki szczególnie skuteczne przeciwko pokusom?</li>
          Środki szczególnie skuteczne przeciwko pokusom są następujące: unikanie okazji, myśl o rzeczach ostatecznych i
          częste przystępowanie do Sakramentów; w chwili pokusy zaś: znak Krzyża świętego, pokorne wzywanie Anioła
          Stróża, a zwłaszcza Najświętszego Imienia Jezus i Najświętszej Maryi Panny.
          <li>O co modlimy się, wymawiając słowa siódmej prośby: Ale nas zbaw ode złego?</li>
          Wymawiając słowa siódmej prośby: Ale nas zbaw ode złego, modlimy się głównie o to, żeby nas Bóg zachował od nieszczęścia na duszy, to jest od grzechu, a więc od szatana, który namawia do złego, oraz żeby nas zbawił od innych rzeczy złych, przynajmniej od tych, które nam mogą dać okazję do grzechu.
          <li>Co znaczy słowo Amen na końcu ostatniej prośby?</li>
          Słowo Amen na końcu ostatniej prośby znaczy tyle, co: niech się stanie to, o cośmy właśnie prosili; Amen wyraża równocześnie naszą ufność, że Bóg spełni swą obietnicę.
        </ol>
        <h4>O Pozdrowieniu Anielskim</h4>
        <ol start=316>
          <li>Dlaczego do Modlitwy pańskiej dodaje się zazwyczaj Pozdrowienie Anielskie?</li>
          Do Modlitwy Pańskiej dodaje się zazwyczaj Pozdrowienie Anielskie, żeby przez przyczynę Najświętszej Maryi Panny, łatwiej uzyskać u Boga to, o co prosimy w Modlitwie Pańskiej.
          <li>Czyje są słowa: Zdrowaś Maryjo, łaski pełna, Pan z tobą, błogosłąwionaś ty między niewiastami?</li>
          Słowa: Zdrowaś Maryjo, łaski pełna, Pan z tobą, błogosłąwionaś ty między niewiastami, wypowiedział Archanioł Gabriel, zwiastując Najświętszej Pannie Maryi tajemnicę wcielenia; dlatego też modlitwa ta nazywa się Pozdrowieniem Anielskim.
          <li>Co czynimy, odmawiając Pozdrowienie Anielskie?</li>
          Odmawiając Pozdrowienie Anielskie, i my wyrażamy Najświętszej Maryi Pannie radość ze szczególnych przywilejów i darów, których jej Bóg użyczył przed wszystkimi innymi stworzeniami, i oddajemy także Bogu za nie chwałę.
          <li>Czyje są i co znaczą słowa: Błogosławiony owoc żywota twojego?</li>
          Słowa: Błogosławiony owoc żywota twojego, wypowiedziała św.Elżbieta, przyjmując w gościnę Najświętszą Maryje Pannę; mają one to znaczenie, że Chrystus Pan, Syn Najświętszej Maryi Panny, jest nade wszystko błogosławiony na wieki.
          <li>Od kogo pochodzą słowa: Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę śmierci naszej, i o co prosimy, gdy je wymawiamy?</li>
          Słowa: Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi, teraz i w godzinę śmierci naszej dodał Kościół;
          wymawiając je, prosimy Najświętszą Maryję Pannę, żeby się nami opiekowała we wszystkich potrzebach naszych, a przede wszystkim w godzinę naszej śmierci.
          <li>Czy Najświętsza Maryja Panna, Matka Boża, jest także naszą matką?</li>
          Najświętsza Maryja Panna, Matka Boża, jest także naszą matka przez przybranie, dzięki któremu my jesteśmy
          braćmi jej Syna; Jezus Chrystus, umierając na krzyżu, sam to potwierdził, gdy wszystkich ludzi w osobie św.
          Jana dał za synów Najświętszej Maryi Pannie tymi słowy: „Niewiasto, oto syn twój”, a wszystkim ludziom dał za
          matkę Najświętszą Maryję Pannę tymi słowy: „Oto matka twoja”.
          <li>Jaką korzyść odnoszą ci, którzy mają serdeczne nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny?</li>
          Ci, którzy mają serdeczne nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny, odnoszą tę wielką korzyść, że ona ich nawzajem darzy szczególną miłością macierzyńską i opiekuje się nimi.
          <li>Jakie nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny poleca Kościół przede wszystkim?</li>
          Kościół przede wszystkim poleca odmawianie Różańca świętego ku czci Najświętszej Maryi Panny.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O sakramentach</h2>
        <h3>O sakramentach w ogólności</h3>
        <ol start=324>
          <li>Co to jest sakrament Nowego Zakonu?</li>
          Sakrament Nowego Zakonu jest to znak zewnętrzny, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa dla oznaczenia łaski i udzielenia jej tym, którzy sakrament godnie przyjmują.
          <li>Jakie części składają się na sakramenty?</li>
          Na sakramenty składają się trzy części: rzecz, która stanowi ich materię, słowa, które stanowią ich formę i osoba tego człowieka, który udziela sakramentów, a który ma przy tym przynajmniej zamiar czynić to, co czyni Kościół; jeżeli brakuje bodaj jednej z tych części, wówczas sakrament nie przychodzi do skutku.
          <li>Ile jest sakramentów Nowego Zakonu i które to są?</li>
          Sakramentów Nowego Zakonu jest siedem, a mianowicie: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta, ostatnie namaszczenie, kapłaństwo i małżeństwo.
          <li>Dlaczego Jezus Chrystus ustanowił te siedem sakramentów, a nie więcej ani nie mniej?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił te siedem sakramentów, a nie więcej ani nie mniej, bo te są potrzebne i wystarczają dla celu Kościoła.
          <li>Jakim sposobem tych siedmiu sakramentów potrzeba i starczy dla celu Kościoła?</li>
          Tych siedmiu sakramentów potrzeba i starczy dla celu Kościoła, ponieważ pięć pierwszych zmierza do własnego duchowego udoskonalenia się każdego człowieka z osobna, dwa zaś ostatnie zmierzają do rządzenia całym Kościołem i do rozmnożenia wiernych.
          <li>Jakiej łaski udzielają nam sakramenty?</li>
          Sakramenty udzielają nam łaski uświęcającej albo ją w nas pomnażają, i łaski sakramentalnej, czyli prawa do szczególnych pomocy, żebyśmy mogli osiągnąć cel pojedynczych sakramentów.
          <li>Jakim sposobem sakramenty udzielają łaski?</li>
          Tym, którzy nie stawiają przeszkody, sakramenty udzielają łaski mocą, którą w nie złożył sam Jezus Chrystus, gdy je ustanawiał, czyli jak się wyrażają uczeni, ex opere operato.
          <li>Kto stawia przeszkodę?</li>
          Przeszkodę stawiają ci, którzy przystępują do sakramentów bez przygotowania, potrzebnego do przyjęcia łaski.
          <li>Czy szafarz sakramentów swoją niegodziwością może powstrzymać skuteczność sakramentów?</li>
          Szafarz swoją niegodziwością nie może powstrzymać skuteczności sakramentów, bo kiedy spełnia ową świętą czynność, nie występuje on we własnym imieniu, lecz w imieniu Chrystusa.
          <li>Które sakramenty są sakramentami żywych, a które sakramentami umarłych?</li>
          Chrzest i pokuta są to sakramenty umarłych, pozostałe zaś sakramentami żywych.
          <li>Dlaczego chrzest i pokuta nazywają się sakramentami umarłych, a pozostałe sakramentami żywych?</li>
          Chrzest i pokutę dlatego nazywamy sakramentami umarłych, ponieważ są one ustanowione głównie dla tych, którzy z powodu grzechu nie mają życia nadprzyrodzonego, czyli łaski uświęcającej; pozostałe sakramenty nazywają się sakramentami żywych dlatego, ponieważ je mogą przyjmować tylko ci, co już mają życie nadprzyrodzone.
          <li>Jaki grzech popełnia ten, kto sakramenty żywych przyjmuje z sumieniem obciążonym grzechem śmiertelnym?</li>
          Kto sakramenty żywych przyjmuje z sumieniem obciążonym grzechem śmiertelnym, nie tylko nie otrzymuje łaski, lecz nadto popełnia ciężki grzech świętokradztwa.
          <li>Czy można dostąpić łaski uświęcającej czyli pojednania z Bogiem także zanim się przyjmie jakiś sakrament umarłych?</li>
          Także przed przystąpieniem do jakiegoś sakramentu umarłych można uzyskać łaskę uświęcającą, czyli pojednanie z Bogiem, mianowicie przez akt żalu doskonałego; ale nawet w tym przypadku pojednania z Bogiem nie należy przypisywać żalowi bez pragnienia przystąpienia do sakramentu chrztu lub do pokuty, bo żal nie byłby doskonały, gdyby nie zawierał owego pragnienia przystąpienia do chrztu lub do pokuty.
          <li>Na czym polega to pragnienie sakramentu?</li>
          To pragnienie sakramentu polega na prawdziwej, szczerej i silnej woli przyjęcia sakramentu.
          <li>Które sakramenty można przyjąć tylko raz?</li>
          Tylko raz można przyjąć chrzest, bierzmowanie i kapłaństwo, ponieważ wyciskają one na duszy znamię niezatarte.
          <li>Co to jest charakter sakramentalny?</li>
          Charakter sakramentalny jest to niezniszczalny znak duchowny, wyciśnięty na duszy; pozostaje on także w drugim życiu i tym, którzy się zbawili, przyczynia się on do chwały; potępionym zaś do hańby.
          <li>Jaki jest cel charakteru sakramentalnego?</li>
          Charakter sakramentalny ma cel podwójny: żeby jednych od drugich odróżniać jakimś znamieniem i żeby uzdatniać nas do przyjęcia lub wykonania czegoś świętego.
          <li>Jaki charakter wyciskają trzy wymienione sakramenty?</li>
          <ul>
            <li>Chrzest wyciska charakter, dzięki któremu człowiek staje się członkiem mistycznego ciała Chrystusowego
              czyli Kościoła, zdolnym do przyjmowania innych sakramentów;</li>
            <li>Przez charakter, otrzymany w bierzmowaniu, człowiek staje się żołnierzem Chrystusowym dla publicznego
              wyznawania wiary;</li>
            <li>Przez charakter sakramentalny kapłaństwa człowiek zostaje sługą Chrystusowym z władzą sprawowania i
              udzielania sakramentów.</li>
          </ul>
          <li>Po co do chrztu bierze się chrzestnych rodziców, a do bierzmowania świadków?</li>
          Do chrztu bierze się chrzestnych rodziców, a do bierzmowania świadków po to, żeby oni mieli zawsze staranie o człowieka ochrzczonego, względnie bierzmowanego, i dbali pilnie o jego chrześcijańskie wychowanie, zwłaszcza jeżeli zabraknie rodziców, albo gdy ci zaniedbują swego obowiązku.
          <li>Czy z przyjętego obowiązku ojca lub matki chrzestnej i świadka przy bierzmowaniu powstaje jakieś pokrewieństwo?</li>
          Między osobą ochrzczoną a osobą chrzczącą oraz między osobą chrzczoną a rodzicami chrzestnymi powstaje pokrewieństwo duchowe; pokrewieństwo duchowe powstaje także między bierzmowanym a świadkiem bierzmowania.
          <li>Czy wszystkie sakramenty są jednakowo potrzebne?</li>
          Nie wszystkie sakramenty są jednakowo potrzebne, gdyż chrzest jest potrzebny wszystkim, pokuta tym, którzy po chrzcie popełnili grzech śmiertelny; kapłaństwo całemu Kościołowi, choć nie pojedynczym wiernym; małżeństwo ogółowi ludzkiemu dla tworzenia rodziny chrześcijańskiej.
          <li>Który sakrament przewyższa wszystkie inne?</li>
          Wszystkie sakramenty przewyższa Najświętsza Eucharystia, bo w niej jest nie tylko łaska, lecz sam dawca łaski, Jezus Chrystus Pan nasz, a jest w niej prawdziwie, rzeczywiście i istotnie.
          <li>Co to są sakramentalia?</li>
          Sakramentalia są to przedmioty albo czynności, których Kościół, niejako wzorując się na sakramentach, zwykł używać dla osiągnięcia swymi modlitwami głównie duchowych skutków; do sakramentaliów należą np. egzorcyzmy, czyli zaklinania pobożne, poświęcenia i błogosławienia przedmiotów lub osób.
        </ol>
        <h3>O sakramentach w szczególności</h3>
        <h4>O sakramencie chrztu</h4>
        <ol start=347>
          <li>Co to jest sakrament chrztu?</li>
          Sakrament chrztu jest to sakrament, ustanowiony od Jezusa Chrystusa przez obmywanie; człowiek ochrzczony staje się członkiem mistycznego ciała Chrystusowego, którym jest Kościół; otrzymuje odpuszczenie grzechu pierworodnego i wszystkich grzechów uczynkowych, jeżeli jakie ma, z całą karą należną za nie; i staje się zdatnym do przyjmowania innych sakramentów.
          <li>Co stanowi materie, a co formę chrztu?</li>
          Materią dalszą chrztu jest woda naturalna, a bliższą materią jest obmycie ciała tą wodą; formą zaś są słowa: Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego.
          <li>Jakie tedy znaczenie mają słowa Pisma świętego, że apostołowie chrzcili w imię Chrystusa?</li>
          Tam, gdzie czytamy w Piśmie św., że apostołowie chrzcili w imię Chrystusa, słowa te oznaczają, że apostołowie nie udzielali tego chrztu, który był zaprowadzony przez św.Jana, lecz tego, który ustanowił Jezus Chrystus, a udzielali go oczywiście z zachowaniem tej samej formy, którą przepisał tenże Zbawiciel i Pan nasz.
          <li>Kto jest szafarzem chrztu?</li>
          Kapłan jest zwyczajnym szafarzem chrztu, ale udzielanie chrztu jest zastrzeżone proboszczowi albo innemu kapłanowi za pozwoleniem tegoż proboszcza lub miejscowego ordynariusza; nadzwyczajnym szafarzem chrztu jest diakon, za pozwoleniem, udzielanym tylko z ważnej przyczyny przez miejscowego ordynariusza lub proboszcza.
          <li>Kto może chrzcić w nagłej potrzebie?</li>
          W nagłej potrzebie może chrzcić każdy człowiek bez zachowania obrzędów; jeżeli jednak jest obecny kapłan, to należy mu dać pierwszeństwo przed diakonem, diakonowi przed subdiakonem, osobie duchownej przed świecką, mężczyźnie przed niewiastą, chyba że przez wzgląd na wstydliwość wypada, żeby chrztu udzieliła raczej kobieta aniżeli mężczyzna, albo też gdy kobieta lepiej zna formę i sposób chrztu.
          <li>Jak ma się odbyć obmycie, żeby chrzest był ważny?</li>
          Żeby chrzest był ważny, obmycie ma się odbyć bądź przez zanurzenie w wodę, bądź przez polanie wodą, bądź też przez pokropienie według zatwierdzonego obrządku własnego Kościoła.
          <li>Kiedy dzieci należy chrzcić?</li>
          Dzieci należy chrzcić jak najwcześniej: ciężko grzeszą rodzice i inni, do których należy troska o dzieci, jeżeli dopuszczają do tego, że dziecko umiera bez chrztu, albo jeżeli bez ważnej przyczyny odkładają chrzest na później.
          <li>Jak powinien przystępować do chrztu człowiek dorosły?</li>
          Człowiek dorosły powinien przystępować do chrztu świadomie i dobrowolnie po należytym pouczeniu i przygotowaniu; nadto musi wzbudzić przynajmniej niedoskonały żal za grzechy swoje śmiertelne, jeżeli jakie ma.
          <li>Co się dzieje, jeżeli dorosły przyjmuje chrzest z sumieniem, obciążonym grzechem śmiertelnym, za który nie ma nawet niedoskonałego żalu?</li>
          Jeżeli dorosły przyjmuje chrzest z sumieniem obciążonym grzechem śmiertelnym, za który nie ma nawet niedoskonałego żalu, wówczas chrzest jest ważny i charakter zostaje wyciśnięty, ale ochrzczony popełnia ciężki grzech świętokradztwa i nie otrzymuje łaski, póki nie uzyska odpuszczenia grzechu przez żal doskonały albo niedoskonały; w tym drugim wypadku otrzymuje on łaskę mocą właśnie chrztu.
          <li>Do czego jest obowiązany człowiek ochrzczony?</li>
          Człowiek ochrzczony obowiązany jest wyznawać wiarę Chrystusową w Kościele Katolickim i zachowywać przykazania Chrystusa i Kościoła Katolickiego.
          <li>Czy chrzest jest wszystkim potrzebny do zbawienia?</li>
          Chrzest jest wszystkim potrzebny do zbawienia, bo Jezus Chrystus powiedział: „Jeżeli się kto nie odrodzi z wody i Ducha Świętego, nie może wnijść do królestwa Bożego”.
          <li>Co się stanie z duszami zmarłych bez chrztu z samym tylko grzechem pierworodnym?</li>
          Dusze tych, którzy umierają bez chrztu z samym tylko grzechem pierworodnym, są pozbawione szczęścia oglądania Boga twarzą w twarz, nie podlegają jednak innym karom, które są nałożone za grzechy osobiste.
          <li>Czy chrzest z wody można czymś zastąpić?</li>
          Chrzest z wody można zastąpić męczeństwem i takim aktem miłości ku Bogu, który zawiera w koniecznie i doskonały żal za grzechy i pragnienie chrztu z wody; ale charakter wyciska tylko chrzest z wody, i on też tylko daje zdolność przyjmowania innych sakramentów.
          <li>Na czym polega męczeństwo, którym można zastąpić chrzest?</li>
          Męczeństwo, którym można zastąpić chrzest, polega na śmierci zadanej niesprawiedliwie i przez człowieka przyjętej dla Chrystusa, na świadectwo wiary lub cnoty chrześcijańskiej.
          <li>Dlaczego na chrzcie nadaje się imię jakiegoś świętego?</li>
          Na chrzcie nadaje się imię jakiegoś Świętego, żeby ochrzczony miał w nim osobliwego patrona, a jego życie brał sobie za wzór do naśladowania.
        </ol>
        <h4>O sakramencie bierzmowania</h4>
        <ol start=362>
          <li>Co to jest sakrament bierzmowania?</li>
          Sakrament bierzmowania jest to sakrament, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa dla udzielenia osobnej łaski i darów Ducha Świętego, dzięki którym bierzmowany zyskuje siłę do wyznawania wiary słowem i uczynkiem jako doskonały żołnierz Chrystusa.
          <li>Co stanowi materię bierzmowania?</li>
          Materię dalszą bierzmowania stanowi krzyżmo, czyli olej z oliwek, mieszany z balsamem i przez biskupa poświęcony; tym olejem udzielający bierzmowania namaszcza bierzmowanemu czoło w kształcie krzyża i równocześnie wkłada na niego rękę; to namaszczenie zaś stanowi materię bliższą.
          <li>Co stanowi formę bierzmowania?</li>
          Formę bierzmowania stanowią słowa, które wymawia udzielający bierzmowania, gdy przystosowuje materię sakramentu: „Znaczę cię znakiem krzyża i umacniam cię krzyżmem zbawienia w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”.
          <li>Kto udziela bierzmowania?</li>
          Bierzmowania udziela zwyczajnie biskup, w nadzwyczajnych zaś wypadkach kapłan, któremu władza kościelna dała na to pozwolenie.
          <li>Prócz chrztu i stanu łaski czego jeszcze potrzeba temu, kto przyjmuje bierzmowanie?</li>
          Prócz chrztu i stanu łaski ten, kto przyjmuje bierzmowanie, jeżeli jest w pełni używania rozumu, winien znać główne tajemnice wiary i inne prawdy, które się odnoszą do tego sakramentu.
          <li>Co się dzieje, jeśli ktoś przystępuje do bierzmowania w stanie grzechu śmiertelnego?</li>
          Jeżeli ktoś przystępuje do bierzmowania w stanie grzechu śmiertelnego, popełnia grzech świętokradztwa, ale sakrament jest ważny, a bierzmowany tylko wtedy dostępuje łaski, gdy uzyska odpuszczenie grzechów albo przez żal niedoskonały w połączeniu z sakramentem pokuty, albo przez żal doskonały z postanowieniem przystąpienia do sakramentu pokuty.
          <li>W jakim wieku udziela się bierzmowania?</li>
          Chociaż w Kościele łacińskim udzielanie bierzmowania odkłada się stosownie mniej więcej do siódmego roku życia, można go przecież udzielać także wcześniej, jeżeli albo dziecku zagraża niebezpieczeństwo śmierci, albo udzielający bierzmowania dla słusznych i ważnych powodów uzna to za wskazane.
          <li>Czy bierzmowanie jest bezwzględnie potrzebne do zbawienia?</li>
          Bierzmowanie nie jest bezwzględnie potrzebne do zbawienia, nie wolno go jednak zaniedbywać, jest ono bowiem środkiem, żeby łatwiej i pełniej dostąpić zbawienia.
        </ol>
        <h4>O Eucharystii</h4>
        <ol start=370>
          <li>Co to jest Eucharystia?</li>
          Eucharystia, oznaczająca mniej więcej tyle co dobra łaska czy dziękczynienie, jest najbardziej Boskim darem Zbawiciela i tajemnicą wiary; pod postaciami chleba i wina w Eucharystii jest sam Jezus Chrystus, ofiaruje się i jest ofiarą, daje siebie na pożywienie. Jest to zarazem ofiara i sakrament Nowego Zakonu.
        </ol>
        <h5>O rzeczywistej obecności Jezusa Chrystusa w Eucharystii</h5>
        <ol start=371>
          <li>Kiedy Jezus Chrystus ustanowił Najświętszą Eucharystię?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił Najświętszą Eucharystię przy ostatniej wieczerzy przed swoją męką, gdy wziął chleb i błogosławił i dawał uczniom swoim, mówiąc: „Bierzcie i jedzcie; to jest ciało moje”. A wziąwszy kielich, dał im, rzekąc: „Pijcie, to jest bowiem krew moja” i dodał: „To czyńcie na moją pamiątkę”.
          <li>Co się stało, kiedy Jezus Chrystus wypowiedział słowa konsekracyjne nad chlebem i winem?</li>
          Kiedy Jezus Chrystus wypowiedział słowa konsekracyjne nad chlebem i winem, dokonała się cudowna i osobliwa przemiana całej substancji chleba w ciało i całej substancji wina w krew Jezusa Chrystusa, a pozostały tylko postacie chleba i wina.
          <li>Jak się nazywa ta przemiana?</li>
          Ta przemiana nazywa się transsubstancjacją czyli przeistoczeniem.
          <li>Co należy rozumieć przez postacie chleba i wina?</li>
          Przez postacie chleba i wina należy rozumieć wielkość, kształt, zapach, barwę, smak i to wszystko, co w chlebie i winie podpada pod zmysły.
          <li>Co postanowił Jezus Chrystus, gdy dodał słowa: „To czyńcie na moją pamiątkę”?</li>
          Jezus Chrystus przez dodanie słów: „To czyńcie na moją pamiątkę” ustanowił Apostołów kapłanami Nowego Przymierza i rozkazał im oraz ich następcom w kapłaństwie, żeby również konsekrowali, sprawowali ofiarę i rozdawali Jego Ciało i Krew pod postaciami chleba i wina.
          <li>Kiedy kapłani wykonują te władzę i spełniają to przykazania?</li>
          Kapłani wykonują tę władzę i spełniają to przykazanie wtedy, gdy biorąc na siebie osobę Jezusa Chrystusa, odprawiają ofiarę Mszy św.
          <li>Cóż się tedy dzieje, gdy kapłan we Mszy Świętej nad chlebem i winem wymawia słowa konsekracji?</li>
          Gdy kapłan we Mszy Świętej nad chlebem i winem wymawia słowa konsekracji, wówczas pod postaciami chleba i wina staje się obecne prawdziwie, rzeczywiście i istotnie Ciało i Krew Pana naszego Jezusa Chrystusa, razem z Jego duszą i Bóstwem.
          <li>Czy po konsekracji pod postacią chleba jest tylko Ciało Jezusa Chrystusa, a pod postacią wina tylko Krew Jego?</li>
          Po konsekracji pod postacią chleba jest nie tylko samo Ciało Jezusa Chrystusa, a pod postacią wina nie tylko sama Krew Jego, lecz pod każdą postacią i pod wszystkimi częściami każdej z nich jest utajony cały i nie podzielony Jezus Chrystus, Bóg i Człowiek.
          <li>Czy Jezus Chrystus, gdy jest utajony pod postaciami sakramentalnymi, przestaje być w niebie?</li>
          Jezus Chrystus, utajony pod postaciami sakramentalnymi, nie przestaje być w niebie, lecz jest obecny równocześnie w niebie i pod postaciami sakramentalnymi.
          <li>Jak długo trwa obecność Jezusa Chrystusa pod postaciami sakramentalnymi?</li>
          Obecność Jezusa Chrystusa pod postaciami sakramentalnymi trwa nie tylko w chwili pożywania, lecz dopóty, aż postacie ulegną zepsuciu.
          <li>Co jest materią, zdatną do sporządzenia Najświętszej Eucharystii?</li>
          Materią, zdatną do sporządzenia Najświętszej Eucharystii, jest chleb pszenny i wino z winorośli.
          <li>Które są słowa, potrzebne do sporządzenia Eucharystii?</li>
          Słowami, potrzebnymi do sporządzenia Eucharystii, są te same, które wymówił Chrystus Pan przy ostatniej
          wieczerzy nad chlebem i winem, a które powtarza we Mszy Świętej kapłan w zastępstwie Chrystusa.
        </ol>
        <h5>O Ofierze Mszy świętej</h5>
        <ol start=383>
          <li>Co to jest ofiara?</li>
          Ofiara jest to dar widzialny, który składamy ku czci Boga przez zniszczenie lub przemianę, żeby Go uznać najwyższym Panem, stworzycielem i ostatecznym celem naszym.
          <li>Czy Msza święta jest prawdziwą i właściwą ofiarą Nowego Zakonu?</li>
          Msza święta jest prawdziwą i właściwą ofiarą Nowego Zakonu, bo Jezus Chrystus, zastąpiony przez kapłana, ofiaruje w niej Bogu w sposób bezkrwawy i tajemniczy swoje Ciało i Krew pod postaciami chleba i wina.
          <li>Po co Jezus Chrystus ustanowił tę cudowną ofiarę?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił tę cudowną ofiarę, żeby Kościołowi zostawić widzialną ofiarę, jak tego wymaga ludzka natura; Msza święta ma przedstawiać ową ofiarę krwawą, którą Jezus Chrystus miał złożyć raz na Krzyżu; przez Mszę świętą ma aż do końca świata trwać Jego pamiątka, zbawcza moc owej ofiary ma się nam poprzez Mszę świętą udzielać na odpuszczenie grzechów, które popełniamy codziennie.
          <li>Jakim sposobem Msza święta przedstawia ofiarę krzyżową?</li>
          Msza święta przedstawia ofiarę krzyżową przez to, że osobna konsekracja chleba i osobna konsekracja wina mocą słów przedstawia owo rzeczywiste rozdzielenie Ciała od Krwi, które Pan nasz Jezus Chrystus wycierpiał w chwili krwawej śmierci na Krzyżu.
          <li>Czy Msza święta jest tylko prostym przedstawieniem ofiary krzyżowej?</li>
          Msza święta nie jest tylko prostym przedstawieniem ofiary krzyżowej, lecz jest samą ofiarą krzyżową, która się
          podczas Mszy świętej ponawia, skoro tu i tam jest ten sam dar, składany Bogu Ojcu w ofierze, i ten sam ofiarujący się za pośrednictwem kapłanów, a tylko sposób ofiarowania jest inny.
          <li>W jaki sposób przez ofiarę Mszy świętej przydzielają nam się owoce ofiary krzyżowej?</li>
          Przez ofiarę Mszy Świętej przydzielają nam się owoce ofiary krzyżowej w ten sposób, że Bóg, przejednany tą ofiarą, użycza łask, które nam wysłużył Jezus Chrystus za cenę Krwi swojej.
          <li>W jakim celu odprawia się ofiara Mszy świętej?</li>
          Ofiara Mszy Świętej odprawia się w następujących celach:
          <ul>
            <li>żeby Bogu oddać należną cześć i dlatego jest to ofiara latreutyczna, czyli pochwalna;</li>
            <li>żeby Bogu składać dzięki za Jego wielką chwałę i za wyświadczone nam dobrodziejstwa, i dlatego jest to
              ofiara eucharystyczna, czyli dziękczynna;</li>
            <li>żeby sobie uprosić łaski i dobrodziejstwa, a dlatego jest to ofiara błagalna;</li>
            <li>żeby od Boga uzyskać pojednanie, to jest przebłagać Go za grzechy, popełniane przez żyjących, i uprosić
              darowanie kar, na jakie oni zasłużyli, oraz wyprosić zmiłowanie duszom w czyśćcu cierpiącym, i dlatego
              jest ona ofiarą przebłagalną.</li>
          </ul>
          <li>Komu składa się ofiara Mszy świętej?</li>
          Ofiara Mszy świętej składa się tylko Bogu, bo tylko Bóg jest naszym najwyższym Panem, co właśnie wyraża ofiara.
          <li>A dlaczego Kościół zwykł odprawiać Mszę świętą także ku czci Najświętszej Maryi Panny i Świętych Pańskich?</li>
          Mimo, iż Kościół zwykł odprawiać Mszę świętą także ku czci Najświętszej Maryi Panny i Świętych Pańskich, to jednak nie składa on ofiary ani Matce Bożej ani Świętym Pańskim, lecz tylko samemu Bogu, dziękując Mu za to, że łaską swoją pomógł im do takich zwycięstw i takiej im użyczył chwały w niebie, oraz prosząc ich o wstawiennictwo do Boga.
          <li>Za kogo odprawia się Msza święta?</li>
          Każda Msza święta, ponieważ jest ofiarą Kościoła powszechnego, składana przez publicznego tego Kościoła sługę, odprawia się nie tylko za samego odprawiającego ją, lecz za wspólny pożytek wiernych, bądź żywych, bądź też zmarłych, głównie zaś za tych, których kapłan we Mszy świętej wymienia.
          <li>Czy kapłan może ofiarować Mszę świętą za jakąś poszczególną osobę lub jakiś cel szczególny?</li>
          Kapłan może ofiarować Mszę świętą za poszczególne osoby, bądź żyjące, bądź zmarłe, lub na jakiś cel
          poszczególny; Msza Święta w ten sposób ofiarowana, wychodzi na szczególny pożytek danej osobie, lub przyczynia się w szczególny sposób do osiągnięcia celu, na który była ofiarowana, o ile oczywiście spełnione zostaną warunki skądinąd wymagane, i przy zachowaniu wszystkiego, co należy zachować.
          <li>Jaki jest najlepszy sposób słuchania Mszy świętej?</li>
          Najlepszy sposób słuchania Mszy świętej jest ten, żeby wierni, obecni na Mszy świętej, łączyli się z kapłanem odprawiającym ją i razem z nim składali Bogu tę ofiarę; żeby rozpamiętywali w sercu ofiarę na krzyżu, i łączyli się z Panem Jezusem w sakramentalnej, albo przynajmniej w duchowej Komunii świętej.
        </ol>
        <h5>O sakramencie Eucharystii</h5>
        <ol start=395>
          <li>Co to jest sakrament Eucharystii?</li>
          Sakrament Eucharystii jest to sakrament, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa; pod postaciami chleba i wina jest w nim prawdziwie, rzeczywiście i istotnie obecny sam Jezus Chrystus, dawca łaski, na pokarm duchowny duszom naszym.
          <li>Po co Jezus Chrystus ustanowił sakrament Eucharystii?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił sakrament Eucharystii:
          <ul>
            <li>żeby w nieskończonej miłości ku nam ustawicznie mieszkać między nami, i byśmy Go wzajemnie miłowali i
              oddawali Mu cześć;</li>
            <li>żeby się jednoczyć z nami przez Komunię świętą; być niebieskim pokarmem duszy naszej, żebyśmy tym
              pokarmem mogli pielęgnować życie duchowne i zachowywać je, a na końcu życia naszego żeby był nam posiłkiem
              na drogę wieczności.</li>
          </ul>
          <li>Czym się różni sakrament Eucharystii od ofiary?</li>
          Sakrament Eucharystii różni się tym, że:
          <ul>
            <li>sakrament dokonuje się przez konsekrację i trwa, ofiara zaś wyczerpuje się i kończy z chwilą dokonania
              aktu ofiarowania; i dlatego Przenajświętsza Hostia, którą się przechowuje w puszce lub niesie do chorego, ma
              znaczenie sakramentu, nie ofiary;</li>
            <li>sakrament tym, którzy przyjmują Hostie Przenajświętszą, staje się źródłem zasług i pożytków duchowych;
              ofiara natomiast ma ten skutek, że nie tylko daje możność zbierania zasług, lecz także
              zadośćuczynienia.</li>
          </ul>
          <li>Czego potrzeba, żeby godnie przyjąć Eucharystię?</li>
          Żeby godnie przyjąć Eucharystię, prócz chrztu jak przy wszystkich sakramentach, przyjętych po tymże chrzcie, i prócz stanu łaski jak przy sakramentach dla żywych, pod grozą grzechu ciężkiego potrzeba zachować post naturalny.
          <li>Co powinien czynić ten, kto ma przyjąć Komunię świętą, a ma na sumieniu grzech śmiertelny?</li>
          Kto ma przyjąć Komunię świętą, a ma na sumieniu grzech śmiertelny, zanim przystąpi do Komunii świętej, musi się wyspowiadać, choćby uważał, że ma żal doskonały; w nagłych wypadkach i przy braku spowiednika niech wprzód wzbudzi żal doskonały.
          <li>Co znaczy post naturalny?</li>
          Post naturalny znaczy, że od północy aż do chwili Komunii nie wolno spożywać niczego ani na sposób pokarmu, ani na sposób napoju, ani też nawet na sposób lekarstwa.
          <li>Jaki grzech popełnia ten, kto nie na czczo przyjmuje Komunię świętą?</li>
          Kto nie na czczo przyjmuje Komunię świętą, popełnia ciężki grzech świętokradztwa.
          <li>Kiedy wolno przyjąć Komunię świętą nie na czczo?</li>
          Nie na czczo wolno przyjąć Komunię świętą, gdy tuż zagraża śmierć, albo też gdy zachodzi potrzeba zapobieżenia zniewadze Najświętszego Sakramentu.
          <li>Kiedy choremu wolno przyjąć Komunię świętą nie na czczo?</li>
          Chorzy obłożnie od miesiąca bez uzasadnionej nadziei, by mogli rychło wyzdrowieć, za roztropną radą spowiednika mogą przyjąć Komunię świętą raz lub dwa razy na tydzień, choćby przedtem zażyli jakiegoś lekarstwa albo przyjęli coś na sposób napoju.
          <li>Czego potrzeba, żeby Komunię świętą przyjąć także pobożnie?</li>
          Żeby Komunię świętą przyjąć także pobożnie, trzeba się do niej pilnie przygotować, a po niej odprawić przystojne dziękczynienie, stosownie do zdolności, warunków i obowiązków każdego z osobna.
          <li>Na czym polega przygotowanie do Komunii świętej?</li>
          Przygotowanie do Komunii świętej polega na tym, żebyśmy przez jakiś czas uważnie i pobożnie rozmyślali nad tym, co mamy przyjąć i żebyśmy wzbudzali w sobie serdeczne akty wiary, nadziei, miłości i żalu za grzechy.
          <li>Na czym polega dziękczynienie po Komunii świętej?</li>
          Dziękczynienie po Komunii świętej polega na tym, żebyśmy przez jakiś czas uważnie i pobożnie rozmyślali nad tym, cośmy przyjęli, wzbudzali akty wiary, nadziei, miłości, czynili dobre postanowienia, dziękowali i zanosili prośby do Boga.
          <li>O co powinniśmy Pana Jezusa głównie prosić po Komunii świętej?</li>
          Po Komunii świętej powinniśmy Pana Jezusa prosić głównie o łaski potrzebne nam i bliźnim do zbawienia, zwłaszcza o łaskę wytrwania w dobrym aż do śmierci, o zwycięstwo Kościoła nad wrogami, i o wieczne odpoczywanie dla dusz zmarłych.
          <li>Jakie skutki wywiera Eucharystia u tych, którzy ją przyjmują godnie i pobożnie?</li>
          U tych, którzy Eucharystię przyjmują godnie i pobożnie, Eucharystia wywiera następujące skutki:
          <ul>
            <li>pomnaża łaskę uświęcającą i gorącość miłości;</li>
            <li>odpuszcza grzechy powszednie;</li>
            <li>pomaga walnie do wytrwania w dobrym aż do śmierci, uśmierzając pożądliwość, chroniąc od grzechów
              śmiertelnych i dodając siły do dobrych uczynków.</li>
          </ul>
          <li>Czy poza Komunią wielkanocną mamy jeszcze inny obowiązek przyjęcia Komunii świętej?</li>
          Poza przykazaniem Komunii wielkanocnej, jest jeszcze obowiązek przyjęcia Komunii w niebezpieczeństwie śmierci, bez względu na to, skąd ono pochodzi.
          <li>Czy ten, kto przyjął Eucharystię, może ją przyjąć na nowo tego samego dnia?</li>
          Kto przyjął Eucharystię, może ją tego samego dnia przyjąć na nowo w postaci wiatyku, jeżeli popadł w niebezpieczeństwo śmierci; a nawet powinien spożyć ją, jeżeli tego zachodzi potrzeba dla zapobieżenie zniewadze sakramentu.
          <li>W jaki sposób winniśmy oddawać cześć Panu Jezusowi, obecnemu w Eucharystii?</li>
          Panu Jezusowi, obecnemu w Eucharystii, winniśmy oddawać cześć:
          <ul>
            <li>przez adorowanie Go z najgłębszym uszanowaniem;</li>
            <li>przez wzajemną miłość;</li>
            <li>przez zanoszenie do Niego serdecznych próśb o łaski.</li>
          </ul>
        </ol>
        <h4>O sakramencie pokuty</h4>
        <ol start=412>
          <li>Co to jest sakrament pokuty?</li>
          Sakrament pokuty jest ustanowiony przez Jezusa Chrystusa dla pojednania wiernych z Bogiem, gdyby po chrzcie popadli w grzechy.
          <li>Kiedy Jezus Chrystus ustanowił ten sakrament?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił ten sakrament głównie wtedy, gdy na uczniów swoich, zebranych po Jego zmartwychwstaniu w jednym miejscu, tchnął i tak do nich przemówił: „Weźmijcie Ducha Świętego, którymkolwiek odpuścicie grzechu, są im odpuszczone, a którym zatrzymacie, są zatrzymane”.
          <li>Na jaki sposób Jezus Chrystus ustanowił ten sakrament?</li>
          Jezus Chrystus ustanowił ten sakrament jako trybunał, w który sędzią jest spowiednik; oskarżycielem i świadkiem jest sam grzesznik pokutujący; przedmiotem, o który toczy się sąd, są grzechy, popełnione po chrzcie, które człowiek pokutujący wyznaje.
          <li>Kto jest uprawnionym szafarzem sakramentu pokuty?</li>
          Uprawnionym szafarzem sakramentu pokuty jest kapłan, należycie zatwierdzony do słuchania spowiedzi; a wszyscy wierni mogą się ze swoich grzechów spowiadać przed każdym kapłanem należycie zatwierdzonym, bez względu na jego obrządek.
          <li>Z jakich części składa się ten sakrament?</li>
          Sakrament ten składa się z dwóch części, czyli z aktów penitenta, tj, żalu za grzechy, ze spowiedzi i zadośćuczynienia, i z rozgrzeszenia udzielonego przez upoważnionego kapłana; tamte stanowią jakby materię sakramentu, a rozgrzeszenie jest jego formą.
          <li>Jakim sposobem w trzech aktach penitenta mieści się zarówno rachunek sumienia jako też postanowienie poprawy?</li>
          W trzech aktach penitenta mieści się zarówno rachunek sumienia jako też postanowienie poprawy, ponieważ wszystkie akty musi poprzedzać rachunek sumienia, a żal za grzechy ani się pomyśleć nie da bez postanowienia poprawy.
          <li>Które grzechy stanowią konieczną materię tego sakramentu?</li>
          Materią konieczną tego sakramentu stanowią grzechy śmiertelne, popełnione po chrzcie, które jeszcze nigdy nie były wprost odpuszczone na mocy władzy kluczów.
          <li>Dlaczego te grzechy nazywamy materią konieczną tego sakramentu?</li>
          Te grzechy nazywamy materią konieczną tego sakramentu, ponieważ istnieje ścisły obowiązek spowiadania się z nich.
          <li>Które grzechy są materią dowolną i dostateczną tego sakramentu?</li>
          Materią dowolną i dostateczną tego sakramentu są grzechy, popełnione po chrzcie, bądź powszednie, bądź też śmiertelne, z których się penitent już spowiadał, bezpośrednio odpuszczone mocą sakramentalnego rozgrzeszenia.
          <li>Dlaczego te grzechy nazywamy materią dowolną i dostateczną tego sakramentu?</li>
          Te grzechy dlatego nazywamy materią dowolną i dostateczną tego sakramentu, ponieważ wprawdzie można się z nimi udawać do świętego trybunału, a nawet dobrze jest, żebyśmy tak czynili, ale nikt nie jest do tego obowiązany.
        </ol>
        <h5>O aktach penitenta</h5>
        <h6>O rachunku sumienia</h6>
        <ol start=422>
          <li>Co powinien uczynić penitent, zanim przystąpi do trybunału pokuty sakramentalnej?</li>
          Zanim penitent przystąpi do trybunału pokuty sakramentalnej, powinien odbyć rachunek sumienia.
          <li>Co to jest rachunek sumienia?</li>
          Rachunek sumienia jest to staranne zbadanie grzechów, które się popełniło od ostatniej dobrej spowiedzi.
          <li>Jak się robi rachunek sumienia?</li>
          Rachunek sumienia robi się tak: wezwawszy pomocy Bożej, należy sobie starannie przywołać na pamięć grzechy, popełnione myślą, mową , uczynkiem lub zaniedbaniem dobrego przeciwko przykazaniom Bożym i kościelnym oraz przeciwko obowiązkom swego stanu.
          <li>Nad czym należy się zastanowić w tym rachunku sumienia?</li>
          W tym rachunku sumienia należy się zastanowić nad liczbą i rodzajem grzechów oraz nad ich okolicznościami, zmieniającymi rodzaj grzechów.
          <li>Które okoliczności, zmieniające rodzaj grzechów, trzeba koniecznie wyznać?</li>
          Rodzaj grzechu zmieniają i muszą być wyznane takie okoliczności, przez które albo grzech powszedni staje się śmiertelnym, np. kłamstwo ze znaczna krzywdą bliźniego, albo też grzech śmiertelny powiela się (np. kradzież rzeczy świętej, albo popełniona w miejscu świętym).
        </ol>
        <h6>O żalu za grzechy i mocnym postanowieniu poprawy</h6>
        <ol start=427>
          <li>Co to jest żal za grzechy?</li>
          Żal za grzechy jest to boleść duszy i znienawidzenie popełnionych grzechów z mocnym postanowieniem nie grzeszenie więcej.
          <li>Co to jest mocne postanowienie nie grzeszenie więcej?</li>
          Mocne postanowienie nie grzeszenia więcej jest to szczera wola nie popełniania grzechów i unikania według możności sposobności do nich.
          <li>Jaki powinien być żal za grzechy?</li>
          Żal za grzechy powinien być wewnętrzny, nadprzyrodzony, nade wszystko i powszechny.
          <li>Co to jest żal wewnętrzny?</li>
          Żal wewnętrzny jest to taki żal, który nie tylko objawia się w słowach, lecz rodzi z serca.
          <li>Co to jest żal nadprzyrodzony?</li>
          Żal nadprzyrodzony jest to taki żal, który człowiek wzbudza pod wpływem łaski z pobudek nie ludzkich, lecz nadprzyrodzonych, czyli takich, które człowiek pojmuje z wiary w sposób nadprzyrodzony.
          <li>Co to jest żal nade wszystko?</li>
          Żal nade wszystko jest to taki żal, którym nienawidzimy grzechu bardziej, niż wszystkiego innego.
          <li>Co to jest żal powszechny?</li>
          Żal powszechny jest to taki żal, który obejmuje wszystkie grzechy popełnione po chrzcie, a jeszcze bezpośrednio nie odpuszczone przez władzę kluczów.
          <li>Co należy czynić, jeżeli penitent ma tylko grzechy powszednie, albo śmiertelne już bezpośrednio odpuszczone?</li>
          Jeżeli penitent ma tylko grzechy powszednie, albo śmiertelne już bezpośrednio odpuszczone, wystarczy i trzeba wzbudzić akt żalu za niektóre z nich albo przynajmniej za jeden.
          <li>Iloraki może być żal za grzechy?</li>
          Żal za grzechy może być albo doskonały i ten nazywamy skruchą, albo też mniej doskonały.
          <li>Co to jest żal doskonały?</li>
          Żal doskonały jest to boleść z powodu grzechów i znienawidzenie ich z pobudki miłości, czyli dlatego, że się obraziło Boga, który jest dobrem najwyższym i miłości najgodniejszym.
          <li>Jaki skutek wywiera żal doskonały?</li>
          Żal doskonały natychmiast gładzi grzechy i jedna człowieka z Bogiem nawet poza sakramentem pokuty, ale nie bez pragnienia sakramentu, które mieści się w takim żalu.
          <li>Co to jest żal mniej doskonały?</li>
          Żal mniej doskonały jest to boleść z powodu grzechów popełnionych i nadprzyrodzone znienawidzenie ich, zazwyczaj płynące bądź z myśli o szkaradzie grzechu, bądź z bojaźni piekła i kar.
          <li>Jaki żal wystarczy do ważnego przyjęcia sakramentu pokuty?</li>
          Do ważnego przyjęcia sakramentu pokuty wystarczy żal mnie doskonały, choć pożądany jest żal doskonały.
          <li>Jaki grzech popełnia ten, kto świadomie przystępuje do sakramentu pokuty bez żadnego żalu za grzechy?</li>
          Kto świadomie przystępuje do sakramentu pokuty bez żadnego żalu za grzechy, nie tylko nie otrzymuje odpuszczenia grzechów, z których się spowiadał, lecz popełnia ciężki grzech świętokradztwa.
        </ol>
        <h6>O spowiedzi</h6>
        <ol start=441>
          <li>Co to jest spowiedź?</li>
          Spowiedź jest to wyznanie grzechów przed kapłanem, upoważnionym do spowiadania, w celu otrzymania od niego rozgrzeszenia.
          <li>Dlaczego Jezus Chrystus postanowił, byśmy się spowiadali i w ten sposób otrzymywali odpuszczenie grzechów?</li>
          Jezus Chrystus dlatego postanowił, byśmy się spowiadali i w ten sposób otrzymywali odpuszczenie grzechów, żeby się grzesznik upokorzył i przed kapłanem jako sędzią i lekarzem odsłonił swoje złe uczynki i potrzeby, celem otrzymania należnej pokuty i wysłuchania stosownych rad.
          <li>Jaka winna być spowiedź dla ważnego przyjęcia sakramentu pokuty?</li>
          Dla ważnego przyjęcia sakramentu pokuty spowiedź musi się odbyć słowami, albo przynajmniej w taki sposób, który by starczył za słowa, oraz być zupełna.
          <li>Kiedy spowiedź jest zupełna?</li>
          Spowiedź jest zupełna, gdy penitent na niej wyznaje wszystkie grzechy śmiertelne, jeszcze nie odpuszczone bezpośrednio, które sobie przypomina po starannym rachunku sumienia, oraz podaje ich liczbę, rodzaj i okoliczności, które zmieniają rodzaj grzechu.
          <li>Co powinien robić człowiek, który nie pamięta, ile razy popełnił grzech ciężki?</li>
          Kto nie pamięta liczby grzechów śmiertelnych, winien podać liczbę zbliżoną do prawdziwej, dodając słowo „mniej więcej” lub „około”.
          <li>Co należy czynić, jeżeli kto bez własnej winy opuścił na spowiedzi grzech śmiertelny?</li>
          Jeżeli kto opuścił na spowiedzi bez własnej winy grzech śmiertelny, wówczas sakrament jest ważny i grzech odpuszcza się pośrednio, ale penitent winien grzech opuszczony, gdy go sobie przypomni, wyznać na najbliższej spowiedzi.
          <li>Jaki grzech popełnia ten, kto z własnej winy zamilcza grzech śmiertelny na spowiedzi?</li>
          Kto z własnej winy zamilcza grzech śmiertelny na spowiedzi, nie tylko nie odnosi żadnego pożytku ze spowiedzi, lecz nadto popełnia ciężki grzech świętokradztwa.
          <li>Co powinien uczynić ten, kto z własnej winy zamilczał grzech śmiertelny na spowiedzi, albo spowiadał się z grzechów śmiertelnych bez należytego żalu?</li>
          Kto z własnej winy zamilczał grzech śmiertelny na spowiedzi, albo spowiadał się z grzechów śmiertelnych bez należytego żalu, musi powiedzieć, na ilu spowiedziach to popełnił, ile przyjął świętokradzkich Komunii, musi powtórzyć wszystkie grzechy śmiertelne, zamilczane na owych spowiedziach, oraz wyznane, i wyspowiadać się zarazem ze wszystkich innych grzechów śmiertelnych, które może później popełnił.
          <li>Jaka nadto winna być spowiedź dla dozwolonego przyjęcia sakramentu pokuty?</li>
          Dla dozwolonego przyjęcia sakramentu pokuty spowiedź winna być nadto pobożna i pokorna, tak, żeby penitent krótko i jasno, a pokornie, prosto i szczerze, bez słów niepotrzebnych, wyznał swoje grzechy, nie usprawiedliwiał ich, nie umniejszał ich ani nie powiększał, i przyjął upomnienia od spowiednika.
        </ol>
        <h6>O zadośćuczynieniu</h6>
        <ol start=450>
          <li>Co to jest zadośćuczynienie?</li>
          Zadośćuczynienie jest to pokuta za grzechy wyznane na spowiedzi, nałożona przez spowiednika, która przez zasługi Jezusa Chrystusa, przydzielone wyrokiem sakramentalnym, ma szczególną moc gładzenia kary doczesnej za grzechy.
          <li>W jakim celu spowiednik zadaje pokutę?</li>
          Spowiednik, ile mu podaje duch i roztropność, stosownie do jakości grzechów i do możności penitentów, zadaje zbawienną i odpowiednią pokutę, nie tylko dla straży nowego życia i na pomoc słabościom, lecz także jako karę za dawne grzechy i na poprawę.
          <li>Kiedy penitent powinien odprawić pokutę, zadaną przez spowiednika?</li>
          Jeżeli spowiednik nie wyznaczył czasu na odprawienie pokuty, penitent niech się stara odprawić zadaną pokutę jak najrychlej.
          <li>Co ma czynić penitent, jeżeli pokuty, zadanej przez spowiednika, albo zupełnie nie może odprawić albo tylko z wielką trudnością?</li>
          Jeżeli pokuty, zadanej przez spowiednika, albo zupełnie nie może odprawić albo tylko z wielką trudnością, winien to spowiednikowi powiedzieć pokornie i prosić go o zamianę na coś innego.
        </ol>
        <h5>O rozgrzeszeniu sakramentalnym</h5>
        <ol start=454>
          <li>Co to jest rozgrzeszenie sakramentalne?</li>
          Rozgrzeszenie sakramentalne jest to ta czynność, mocą której spowiednik penitentowi, który się należycie wyspowiadał i za grzechy żałuje, odpuszcza grzechy w imię Jezusa Chrystusa, wymawiając przepisane słowa rozgrzeszenia.
          <li>Czy spowiednik może odmówić rozgrzeszenia sakramentalnego albo je odroczyć?</li>
          Spowiednik rozgrzeszenia sakramentalnego może i musi odmówić tylko wtedy, jeżeli sobie wyrobił roztropny sąd, że penitent na pewno nie jest tak usposobiony, jak być powinien; czasem jednak spowiednik dla słusznej przyczyny może rozgrzeszenie sakramentalne odłożyć na później, zwłaszcza jeżeli się penitent na to godzi, żeby się mógł lepiej usposobić czyli przygotować.
          <li>Czy spowiednik jest obowiązany do zachowania sakramentalnej tajemnicy?</li>
          Spowiednik jest surowo obowiązany do najściślejszej tajemnicy. I nie tylko nie może wyjawić grzechów, które słyszał na spowiedzi, lecz musi się także jak najbardziej wystrzegać, żeby ani słowem, ani znakiem, ani żadnym innym sposobem i dla żadnej przyczyny nie zdradził grzesznika w czymkolwiek; co więcej, spowiednikowi zabronione jest ponadto robienie użytku z tego, czego się dowiedział na spowiedzi ze szkodą penitenta; musi też być wykluczone wszelkie niebezpieczeństwo wyjawienia; również przełożeni, którzy w danej chwili pełnią swój urząd, oraz spowiednicy, którzy później zostają przełożonymi, nie mogą w żaden sposób przy zewnętrznym kierownictwie posługiwać się znajomością grzechów, nabytą na spowiedzi.
          <li>Kto prócz spowiednika ma podobny obowiązek?</li>
          Prócz spowiednika podobny obowiązek mają wszyscy ci, którzy w jakikolwiek sposób dowiedzieli się czegoś ze spowiedzi sakramentalnej.
        </ol>
        <h5>O skutkach sakramentu pokuty i o odpustach</h5>
        <ol start=458>
          <li>Jakie są skutki sakramentu pokuty, gdy penitent po należytym przygotowaniu i z należytym usposobieniem w sercu wyspowiadał się z grzechów śmiertelnych jeszcze nie odpuszczonych?</li>
          Gdy penitent po należytym przygotowaniu i z należytym usposobieniem w sercu wyspowiadał się z grzechów śmiertelnych jeszcze nie odpuszczonych, wówczas przez ten sakrament:
          <ul>
            <li>odpuszcza mu się wina i kara wieczna, oraz, przynajmniej częściowo, kara doczesna za grzechy;</li>
            <li>zasługi penitenta, uśmiercone przez grzech, odżywają, to jest odzyskują na nowo tę skuteczność dla
              żywota wiecznego, którą miały przed popełnieniem grzechu;</li>
            <li>udziela mu się osobliwa łaska do unikania grzechów na przyszłość.</li>
          </ul>
          <li>Jakie są skutki sakramentu pokuty, gdy penitent, należycie przygotowany i z należytym usposobieniem w sercu wyspowiadał się tylko z grzechów powszednich albo z takich grzechów śmiertelnych, które już mu były odpuszczone?</li>
          Gdy penitent po należytym przygotowaniu i z należytym usposobieniem w sercu wyspowiadał się tylko z grzechów powszednich albo z takich grzechów śmiertelnych, które już mu były odpuszczone, wówczas sakrament pokuty odpuszcza grzechy powszednie, pomnaża łaskę uświęcającą, pomaga do unikania grzechów na przyszłość i skuteczniej maże dług kary doczesnej za grzechy.
          <li>Czy przez rozgrzeszenie sakramentalne i odprawienie pokuty zadanej na spowiedzi odpuszcza się zawsze cała kara doczesna za grzechy?</li>
          Przez rozgrzeszenie sakramentalne odprawienie pokuty, zadanej na spowiedzi, nie zawsze odpuszcza się cała kara doczesna za grzechy, ale można dostąpić jej odpuszczenie przez inne pokuty dobrowolne, głównie zaś przez Odpust.
          <li>Co to jest odpust?</li>
          Odpust jest to darowanie wobec Boga kary doczesnej, należnej za grzechy, już odpuszczone co do winy; tego odpuszczenia kar doczesnych udziela Kościół poza sakramentem pokuty.
          <li>W jaki sposób Kościół przez odpusty daruje karę doczesną za grzechy?</li>
          Kościół przez odpusty daruje karę doczesną za grzechy w ten sposób, że żywym przez zwolnienie, a umarłym przez
          modlitwę przydziela nieskończone zadośćuczynienia Jezusa Chrystusa i nieprzebrane zadośćuczynienia
          Najświętszej Maryi Panny, stanowiące skarb duchowny Kościoła.
          <li>Kto może nadawać Odpusty?</li>
          Odpusty może nadawać Ojciec Święty, któremu Chrystus Pan powierzył szafarstwo całym skarbem duchownym Kościoła; mogą to czynić także inni, którym tej władzy udzielił bądź sam Ojciec Święty, bądź prawo kościelne, np. biskupi.
          <li>Ilorakie są odpusty?</li>
          Odpusty są dwojakie: zupełne, czyli odpuszczenie całej kary doczesnej za grzechy, i cząstkowe, czyli odpuszczenie tylko części kary doczesnej za grzechy.
          <li>Co to znaczy, gdy się mówi, że został nadany odpust zupełny?</li>
          Gdy się mówi, że został nadany odpust zupełny, znaczy to, że jeśli go kto nie może zyskać w zupełności, to jednak może go dostąpić cząstkowo, zależnie od warunków, które posiada.
          <li>Czego potrzeba, żeby ktoś mógł zyskać dla siebie odpusty?</li>
          Żeby ktoś mógł zyskać dla siebie Odpusty, potrzeba, żeby:
          <ul>
            <li>był ochrzczony i nie ekskomunikowany;</li>
            <li>miał przynajmniej ogólną intencję ich dostąpienia;</li>
            <li>należycie wypełnił przepisane uczynki;</li>
            <li>był w stanie łaski, przynajmniej na końcu przepisanych uczynków, i nie był przywiązany do żadnego
              grzechu powszedniego, gdy idzie o uzyskanie Odpustu zupełnego.</li>
          </ul>
          <li>Za kogo może ofiarować Odpusty ten, kto je zyskuje?</li>
          Kto zyskuje Odpusty, może – o ile inaczej nie jest postanowione – wszystkie odpusty, nadane przez Ojca Świętego, ofiarować za dusze w czyśćcu; za inne zaś osoby żyjące nie może on ofiarować żadnych Odpustów.
        </ol>
        <h4>O sakramencie ostatniego namaszczenia</h4>
        <ol start=468>
          <li>Co to jest sakrament ostatniego namaszczenia?</li>
          Sakrament ostatniego namaszczenia jest to sakrament, ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, dzięki któremu dorosły człowiek chory w niebezpieczeństwie życia otrzymuje pomoc duchowną, potrzebną zwłaszcza w chwili śmierci, a częstokroć także ulgę w chorobach ciała.
          <li>Jakie więc skutki wywiera Ostatnie Namaszczenie?</li>
          Ostatnie namaszczenie:
          <ul>
            <li>pomnaża łaskę uświęcającą;</li>
            <li>podnosi chorego na duszy i pomaga mu w walce z pokusami, zwłaszcza w chwili zgonu;</li>
            <li>gładzi pozostałości grzechów o odpuszcza grzechy powszednie, a nawet śmiertelne, gdy chory nie mający
              świadomości ich, ma przynajmniej niedoskonały żal za nie, a już się nie może spowiadać;</li>
            <li>czasem odwraca chorobę, jeżeli to jest z korzyścią dla duszy chorego.</li>
          </ul>
          <li>Kto udziela ostatniego namaszczenia?</li>
          Ostatniego Namaszczenia zwyczajnie udziela proboszcz tej miejscowości, w której chory przebywa; w razie potrzeby jednak albo za zgodą tegoż proboszcza lub biskupa diecezjalnego sakramentu tego może udzielić każdy kapłan; jeżeli za tym pozwoleniem przemawiają względy rozumne, to można przyjąć, że zostało ono udzielone.
          <li>Co stanowi materię ostatniego namaszczenia?</li>
          Materie dalszą Ostatniego Namaszczenia stanowi olej z drzewa oliwnego, poświęcony przez biskupa lub przez kapłana, który od Stolicy Apostolskiej otrzymał taką władzę; namaszczenie tym olejem jest materią bliższą.
          <li>Co stanowi formę ostatniego namaszczenia?</li>
          Formę Ostatniego Namaszczenia stanowią słowa, który udzielający tego sakramentu podczas namaszczanie wymawia według zatwierdzonych ksiąg swego obrządku.
          <li>Komu można udzielić tego sakramentu?</li>
          Tego sakramentu można udzielić każdemu chrześcijaninowi katolikowi, który przyszedł do używania rozumu, a z powodu choroby lub starości znajduje się w niebezpieczeństwie śmierci.
          <li>Ile razy można udzielić tego sakramentu?</li>
          Tego sakramentu w tym samym niebezpieczeństwie śmierci można udzielić raz tylko. Jeżeli jednak to niebezpieczeństwo zagraża – po minięciu – ponownie, wówczas sakrament ten można powtórzyć.
          <li>Czy sakramentu tego można udzielić choremu, gdy już nie jest przytomny?</li>
          Tego sakramentu można udzielić także choremu, który, kiedy był przytomny, prosił o niego przynajmniej milcząco, albo byłby prawdopodobnie prosił, chociażby potem stracił przytomność lub używanie rozumu.
          <li>Co winien czynić chory przed przyjęciem Ostatniego Namaszczenia?</li>
          Przed przyjęciem ostatniego namaszczenia chory powinien:
          <ul>
            <li>wyspowiadać się, jeżeli może, a w przeciwnym razie wzbudzić żal za grzechy;</li>
            <li>wzbudzać w sobie akty wiary, nadziei, miłości i zupełnego zdania na wolę Bożą.</li>
          </ul>
          <li>Czy ten sakrament jest koniecznie potrzebny do zbawienia?</li>
          Ten sakrament nie jest koniecznie potrzebny do zbawienia, nie wolno go jednak zaniedbywać; przeciwnie, należy dołożyć wszelkich starań, żeby chory, gdy tylko znajdzie się w niebezpieczeństwie śmierci, przyjął go zawczasu, dopóki jeszcze jest przytomny.
        </ol>
        <h4>O sakramencie kapłaństwa</h4>
        <ol start=478>
          <li>Co to jest sakrament kapłaństwa czyli święceń kapłańskich?</li>
          Sakrament kapłaństwa, czyli święceń kapłańskich, jest to sakrament ustanowiony przez Jezusa Chrystusa na to, aby dać Kościołowi biskupów, kapłanów i sługi, z odpowiadającymi każdemu z nich władzami i łaskami do należytego sprawowania świętych obowiązków według właściwego każdemu z nich stopnia.
          <li>Czy te stopnie są równe?</li>
          Te stopnie nie są równe, lecz jedne są wyższe, a drugie niższe, i stanowią świętą hierarchię kapłaństwa.
          <li>Kiedy głównie ustanowił Jezus Chrystus ten sakrament?</li>
          Jezus Chrystus sakrament ten ustanowił głównie wtedy, gdy Apostołom i ich następcom w kapłaństwie dał władzę sprawowania ofiary Mszy świętej oraz odpuszczania i zatrzymywania grzechów.
          <li>Jak jest godność kapłaństwa?</li>
          Godność kapłaństwa jest nader wielka, bo kapłan jest sługą Chrystusa i szafarzem tajemnic Bożych, pośrednikiem między Bogiem a ludźmi, mającym władzę nad Ciałem Chrystusowym, zarówno realnym, jako też mistycznym.
          <li>Co jest materią, a co formą święceń kapłańskich?</li>
          Materią święceń kapłańskich jest włożenie rąk lub podanie świętych przyborów, przepisane w zatwierdzonych księgach do użytku biskupów; formą zaś są słowa, które wymawia udzielający święceń przy wkładaniu rąk lub podawaniu świętych przyborów.
          <li>Jak wierni powinni się zachowywać względem kapłanów?</li>
          Wierni winni kapłanom okazywać wszelką cześć i szacunek i prosić Boga, żeby Kościołowi użyczał sług godnych i świętych.
          <li>Czy grzeszą rodzice, którzy zmuszają synów do kapłaństwa, albo od niego odwodzą?</li>
          Grzeszą ci rodzice, którzy zmuszają synów do kapłaństwa, bo sobie przywłaszczają prawo, przysługujące Bogu, a Bóg sobie samemu zastrzega wybór sług za pośrednictwem biskupa; grzeszą jednak również ci rodzice, którzy synów odmawiają od kapłaństwa, bo się przez to sprzeciwiają woli Bożej, niesprawiedliwie odmawiają synom prawa pójścia za Boskim powołaniem, a siebie i synów pozbawiają licznych i wielkich łask.
          <li>Kto może udzielić sakramentu kapłaństwa?</li>
          Sakramentu kapłaństwa zasadniczo może udzielić tylko biskup, do którego diecezji należy kandydat na kapłana, albo inny biskup, przezeń do tego upoważniony; w wypadkach nadzwyczajnych może to czynić ten, kto mocą prawa lub osobnym przywilejem apostolskim otrzymał władzę udzielania niektórych święceń.
        </ol>
        <h4>O sakramencie małżeństwa</h4>
        <ol start=486>
          <li>Co to jest sakrament małżeństwa?</li>
          Sakramentem małżeństwa jest sam związek małżeński, ważnie zawarty między osobami ochrzczonymi, do godności sakramentu wyniesiony przez Jezusa Chrystusa dla udzielania małżonkom łaski, żeby obowiązki, które biorą na siebie względem siebie samych i względem potomstwa, mogli spełniać należycie.
          <li>Czy między osobami ochrzczonymi może przyjść do skutku małżeństwo, które by nie było sakramentem?</li>
          Między osobami ochrzczonymi nie może przyjść do skutku ważne małżeństwo, które by nie było przez to samo sakramentem, bo Jezus Chrystus do godności sakramentu raczył wynieść właśnie samo ich małżeństwo.
          <li>Kto udziela tego sakramentu?</li>
          Sakramentu tego udzielają sobie sami oblubieńcy, którzy zawierają małżeństwo.
          <li>Co jest materią, a co formą sakramentu małżeństwa?</li>
          Materią sakramentu małżeństwa jest wzajemne oddanie sobie prawa do ciała dla osiągnięcia celu małżeństwa; formą jest wzajemne przyjęcie tego prawa.
          <li>Jakie są istotne właściwości małżeństwa?</li>
          Istotnymi właściwościami małżeństwa są: jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim zyskują osobliwą siłę ze względu na sakrament.
          <li>Na czym polega jedność małżeństwa?</li>
          Jedność małżeństwa polega na tym, że ani mąż, dopóki żyje jego żona, nie może mieć innej żony, ani też żona nie może mieć innego męża, dopóki żyje jej mąż.
          <li>Na czym polega nierozerwalność małżeństwa?</li>
          Nierozerwalność małżeństwa polega na tym, że węzeł małżeński nigdy nie może być rozerwany jak tylko przez śmierć.
          <li>Jakiemu prawu podlega małżeństwo ochrzczonych?</li>
          Małżeństwo ochrzczonych podlega nie tylko prawu Boskiemu, ale także kanonicznemu, co nie przesądza o kompetencji władzy świeckiej co do czysto cywilnych skutków tegoż małżeństwa.
          <li>Co to są czysto cywilne skutki małżeństwa?</li>
          Czysto cywilne skutki małżeństwa są to te skutki, które można oddzielić od istoty małżeństwa, jak np. wysokość posagu, prawa spadkowe rodziców i dzieci etc.
          <li>Co to jest przeszkoda małżeńska?</li>
          Przeszkodą małżeńską jest to wszystko, co sprawia, że zawarcie małżeństwa jest albo tylko niedozwolone (przeszkoda wzbraniająca), albo także nieważne (przeszkoda unieważniająca).
          <li>Kto może orzekać o przeszkodach małżeńskich dla ochrzczonych albo je ustanawiać?</li>
          Tylko naczelna władza kościelna ma prawo zarówno orzekać, kiedy prawo Boże czyni małżeństwo niedozwolonym lub nieważnym, jako też ustawami ogólnymi lub częściowymi ustanawiać inne przeszkody, które by małżeństwa między ochrzczonymi albo wzbraniały, albo czyniły nieważnymi.
          <li>Jakie są przeszkody małżeńskie tylko wzbraniające?</li>
          Przeszkodami małżeńskimi tylko wzbraniającymi są:
          <ul>
            <li>zwyczajny ślub albo dziewictwa, albo doskonałej czystości, albo bezżennego życia, albo przyjęcie
              wyższych święceń i ślub wstąpienia do zakonu;</li>
            <li>odmienne wyznanie;</li>
            <li>powinowactwo legalne z adopcji w tych krajach, w których ustawodawstwo cywilne powinowactwo prawne
              (adopcję) uważa za przeszkodę wzbraniającą;</li>
          </ul>
          <li>Jakie przeszkody czynią małżeństwo niemożliwym?</li>
          Przeszkody, które czynią małżeństwo niemożliwym, są następujące:
          <ul>
            <li>wiek;</li>
            <li>niemoc płciowa, istniejąca przed zawarciem małżeństwa i trwała;</li>
            <li>węzeł małżeński;</li>
            <li>różność religii;</li>
            <li>wyższe święcenia;</li>
            <li>uroczyste śluby zakonne;</li>
            <li>uprowadzenie;</li>
            <li>występek;</li>
            <li>pokrewieństwo;</li>
            <li>powinowactwo;</li>
            <li>przyzwoitość publiczna;</li>
            <li>powinowactwo duchowe powstałe ze chrztu;</li>
            <li>powinowactwo legalne powstałe z adopcji, w tych krajach, w których ustawodawstwo cywilne uważa je za
              przeszkodę unieważniającą.</li>
          </ul>
          <li>Czego potrzeba do ważnego zawarcia małżeństwa?</li>
          Do ważnego zawarcia małżeństwa trzeba, żeby narzeczeni:
          <ul>
            <li>byli wolni od wszelkiej przeszkody unieważniającej;</li>
            <li>dali przyzwolenie na małżeństwo z dobrą a nieprzymuszoną wolą;</li>
            <li>ochrzczeni w Kościele katolickim albo do niego nawróceni wzięli ślub wobec proboszcza lub biskupa
              miejscowego, albo wobec kapłana upoważnionego przez jednego z nich i wobec przynajmniej dwóch
              świadków.</li>
          </ul>
          <li>Czego potrzeba nadto, żeby małżeństwo można zawrzeć w sposób dozwolony?</li>
          Żeby małżeństwo można zawrzeć w sposób dozwolony, potrzeba nadto, żeby narzeczeni:
          <ul>
            <li>byli w stanie łaski;</li>
            <li>byli dostatecznie pouczeni o wierze chrześcijańskiej;</li>
            <li>byli wolni od wszystkich przeszkód wzbraniających;</li>
            <li>zachowali przepisy, które Kościół wydał celem zawarcia małżeństwa.</li>
          </ul>
          <li>Czy Kościół kiedy udziela dyspensy od przeszkody różności religii albo różności wyznania?</li>
          Kościół tylko dla nader ważnych powodów udziela dyspensy od przeszkody różności religii albo różności wyznania, zezwalając na małżeństwo między osoba katolicką a niekatolicką.
          <li>Jakie Kościół stawia warunki, zezwalając na to małżeństwo za dyspensą?</li>
          Kościół, zezwalając na to małżeństwo za dyspensą, żąda od strony niekatolickiej rękojmi, że od strony katolickiej będzie usuwać niebezpieczeństwo utraty wiary, a od jednej i drugiej strony żąda się gwarancji, że wszystkie dzieci będą ochrzczone po katolicku i po katolicku wychowane.
          <li>Do jakiego sędziego należą sprawy małżeńskie?</li>
          Sprawy małżeńskie między ochrzczonymi, dotyczące związku małżeńskiego, na mocy prawa własnego i wyłącznego należą do sędziego kościelnego, bez naruszania kompetencji władzy świeckiej w tych rzeczach, które się odnoszą do skutków czysto cywilnych.
          <li>Czy wierni powinni władzy kościelnej wyjawiać przeszkody małżeńskie?</li>
          Wierni powinni władzy kościelnej wyjawiać przeszkody małżeńskie, zwłaszcza gdy są głoszone zapowiedzi, które Kościół zaprowadził w tym celu, by móc odkryć przeszkody.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O cnotach</h2>
        <ol start=505>
          <li>Co to jest cnota?</li>
          Cnota jest to stała zdolność woli do czynienia dobrego a unikania złego.
          <li>Iloraka jest cnota?</li>
          Cnota ze względu na jej przedmiot jest dwojaka: teologiczna i obyczajowa.
        </ol>
        <h3>O cnotach teologicznych</h3>
        <h4>O cnotach teologicznych w ogóle</h4>
        <ol start=507>
          <li>Co to jest cnota teologiczna?</li>
          Cnota teologiczna jest to cnota, której przedmiotem bezpośrednim jest Bóg jako cel nadprzyrodzony, i która człowieka wprost kieruje do Niego.
          <li>Ile jest cnót teologicznych?</li>
          Cnót teologicznych jest trzy: wiara, nadzieja i miłość.
          <li>Czy cnót teologicznych można nabyć przez akty przyrodzone?</li>
          Cnót teologicznych nie można nabyć przez akty czysto przyrodzone, bo cnoty te z natury swej są nadprzyrodzone, i dlatego tylko Bóg wlewa je razem z łaską uświęcającą.
          <li>Kiedy następuje wlanie człowiekowi cnót teologicznych?</li>
          Wlanie cnót teologicznych człowiekowi następuje w chwili dostąpienia usprawiedliwienia przez odpuszczenie grzechów albo na chrzcie, albo przez akt żalu z pragnieniem sakramentu.
          <li>Czy cnoty teologiczne są potrzebne do zbawienia?</li>
          Cnoty teologiczne są do zbawienia koniecznie potrzebne, bo bez nich ani rozum ani wola nie może się należycie skierować do celu nadprzyrodzonego.
          <li>Która z cnót teologicznych jest najprzedniejsza?</li>
          Spośród cnót teologicznych najprzedniejsza jest miłość, która jest udoskonaleniem zakonu i nawet z niebie nie ustaje.
          <li>Kiedy jesteśmy obowiązani wzbudzać akty wiary, nadziei i miłości?</li>
          Akty wiary, nadziei i miłości obowiązani jesteśmy wzbudzać częściej w życiu, głównie zaś wtedy, gdy człowiek, doszedłszy do używania rozumu, zdobył dostateczną znajomość objawienia Bożego, a zwłaszcza wtedy, gdy tych aktów potrzeba bądź do spełnienia obowiązku, bądź do zwyciężenia pokusy, oraz w niebezpieczeństwie śmierci.
        </ol>
        <h4>O cnotach teologicznych w szczególności</h4>
        <h5>O wierze</h5>
        <ol start=514>
          <li>Co to jest wiara?</li>
          Wiara jest to cnota nadprzyrodzona, która pod natchnieniem i z pomocą łaski sprawia, ze przyjmujemy za prawdę to, co Bóg objawił, a przez Kościół do wierzenia podaje; przyjmujemy zaś to za prawdę nie dlatego, żebyśmy przyrodzonym światłem rozumu przejrzeli wewnętrzna prawdziwość tych prawd, lecz przez wzgląd na powagę samego Boga, który to objawił, a który się ani mylić nie może ani w błąd wprowadzać.
          <li>Czy musimy wierzyć we wszystkie prawdy objawione?</li>
          Musimy wierzyć we wszystkie prawdy objawione, przynajmniej ogólnie, np. wierzę we wszystko, co Bóg objawił, a Kościół do wierzenia podaje, albo krócej: wierze we wszystko, w co wierzy Kościół, Matka Święta; szczegółowo zaś i wyraźnie musimy wierzyć, że jest Bóg, że za dobre nagradza, a za złe karze, ze jest Trójca Święta, ze Jezus Chrystus stał się człowiekiem dla naszego zbawienia.
          <li>Czy wiara może być przeciwna rozumowi?</li>
          Wiara, choć przewyższa rozum, w żaden sposób nie jest przeciwna rozumowi, ani też między wiarą a rozumem nigdy nie może zachodzić żadna sprzeczność.
          <li>Dlaczego między wiarą a rozumem nigdy nie może zachodzić żadna sprzeczność?</li>
          Między wiarą a rozumem nigdy nie może zachodzić żadna sprzeczność, ponieważ ten sam Bóg, który objawia tajemnice i wlewa wiarę, dał duszy ludzkiej światło rozumu; Bóg siebie samego zaprzeczyć nie może, ani też jedna prawda nie może się sprzeciwiać drugiej.
          <li>Czy wiara i rozum mogą sobie nieść wzajemną pomoc?</li>
          Wiara i rozum mogą sobie nieść wzajemną pomoc, gdy zdrowy rozum dowodzi podstaw wiary i oświecony jej światłem przyczynia się do rozwoju znajomości rzeczy Bożych, wiara zaś zachowuje rozum od błędów i broni go oraz ułatwia mu poznanie wielu rzeczy.
          <li>Kiedy musimy wiarę publicznie wyznawać?</li>
          Wiarę musimy publicznie wyznawać, ilekroć nasze milczenie, ociąganie się albo zamieszanie powodują pośrednio zaprzeczenie wiary, wzgardę religii, obrazę Boga czy zgorszenie bliźniego.
          <li>W jaki sposób wyznajemy wiarę na zewnątrz?</li>
          Wiarę objawiamy na zewnątrz, wyznając ją słowem i uczynkiem, w razie potrzeby nawet śmierć ponosząc za nią.
          <li>W jaki sposób traci się wiarę?</li>
          Wiarę traci się przez odstępstwo lub herezję, gdy mianowicie człowiek ochrzczony albo odrzuca bądź wszystkie, bądź niektóre prawdy wiary, albo też dobrowolnie podaje je w wątpliwość.
          <li>Prócz odstępców i heretyków kto jeszcze grzeszy przeciwko wierze?</li>
          Prócz odstępców i heretyków przeciwko wierze grzeszy:
          <ul>
            <li>nieochrzczony, który odrzuca wiarę dostatecznie sobie przedstawioną (niedowiarstwo pozytywne);</li>
            <li>kto nie stara się o dostateczne wykształcenie religijne, odpowiadające jego stanowi i wiekowi;</li>
            <li>kto wyznaje błędy, przez Kościół potępione, zbliżające się mniej lub więcej do niedorzeczności
              heretyckiej;</li>
            <li>kto dobrowolnie wystawia się na niebezpieczeństwo utraty wiary, np. czytając bez wymaganego pozwolenia i
              ostrożności książki zakazane przez Kościół, zwłaszcza książki apostatów, heretyków lub schizmatyków,
              szerzące apostazję, herezję lub schizmę.</li>
          </ul>
        </ol>
        <h5>O nadziei</h5>
        <ol start=523>
          <li>Co to jest nadzieja?</li>
          Nadzieja jest to cnota nadprzyrodzona, która sprawia, że dla zasług Jezusa Chrystusa, oparci na dobroci, wszechmocy i wierności Boga, z ufnością oczekujemy żywota wiecznego i łask potrzebnych do jego osiągnięcia, bo Bóg obiecał żywot wieczny tym, którzy będą wykonywać uczynki dobre.
          <li>Jak objawiamy nadzieję?</li>
          Nadzieje objawiamy nie tylko słowem, lecz także uczynkami, gdy ufając szczerze obietnicom Boskim, cierpliwie znosimy dolegliwości i przykrości życia, a nawet prześladowania.
          <li>Jak się traci nadzieję?</li>
          Nadzieję traci się przez grzech rozpaczy lub zuchwałej ufności oraz przez te grzechy, które pociągają za sobą utratę wiary.
          <li>Co to jest rozpacz?</li>
          Rozpacz jest to dobrowolny i świadomy brak ufności, by człowiek mógł otrzymać od Boga szczęście wieczne i środki, które do niego wiodą.
          <li>Co to jest zuchwała ufność?</li>
          Zuchwała ufność jest to lekkomyślne liczenie na to, że się dostąpi szczęścia w niebie bez uzyskania łaski Bożej albo bez dobrych uczynków.
        </ol>
        <h5>O miłości</h5>
        <ol start=528>
          <li>Co to jest miłość?</li>
          Miłość jest to cnota nadprzyrodzona, która sprawia, że miłujemy Boga nade wszystko dla Niego samego, a siebie samych i bliźniego dla Boga.
          <li>W jaki sposób mamy przede wszystkim okazywać Bogu swą miłość?</li>
          Miłość swą mamy Bogu okazywać przede wszystkim przez zachowanie jego przykazań.
          <li>Jakim jeszcze sposobem możemy Bogu okazać swoją miłość?</li>
          Swoją miłość możemy Bogu jeszcze okazać uczynkami, które wprawdzie nie są nakazane, Bogu są miłe, a nazywają się nadobowiązkowymi.
          <li>Jak przepada miłość ku Bogu?</li>
          Miłość ku Bogu przepada przez każdy grzech śmiertelny; ale utrata łaski przez grzech śmiertelny niekoniecznie pociąga za sobą utratę wiary i nadziei.
          <li>Jak winniśmy miłować siebie samych?</li>
          Siebie samych winniśmy miłować, szukając we wszystkim chwały Bożej i naszego wiecznego zbawienia.
          <li>Czy winniśmy miłować bliźniego?</li>
          Bliźniego winniśmy miłować aktami wewnętrznymi i zewnętrznymi, to jest darować urazy, wystrzegać się wyrządzania mu szkody i krzywdy i dawania mu zgorszenia, spieszyć mu według sił z pomocą w potrzebach, a zwłaszcza przez uczynki miłosierdzia co do duszy i co do ciała.
          <li>Jakie są uczynki miłosierne co do duszy?</li>
          Uczynki miłosierne co do duszy są następujące:
          <ul>
            <li>wątpiącym dobrze radzić;</li>
            <li>nieumiejących pouczać;</li>
            <li>grzeszących upominać;</li>
            <li>strapionych pocieszać;</li>
            <li>urazy chętnie darować;</li>
            <li>przykrych cierpliwie znosić;</li>
            <li>za żywych i umarłych się modlić.</li>
          </ul>
          <li>Jakie są uczynki miłosierne co do ciała?</li>
          Uczynki miłosierne co do ciała są następujące:
          <ul>
            <li>łaknącego nakarmić;</li>
            <li>spragnionego napoić;</li>
            <li>nagiego przyodziać;</li>
            <li>podróżnego w dom przyjąć;</li>
            <li>chorego odwiedzić;</li>
            <li>więźnia nawiedzić;</li>
            <li>umarłego pogrzebać.</li>
          </ul>
          <li>Czy miłość, którą winniśmy miłować bliźniego, obejmuje także nieprzyjaciół?</li>
          Miłość, którą winniśmy miłować bliźniego, obejmuje także nieprzyjaciół, bo oni także są bliźnimi naszymi, a Bóg sam dał nam to przykazanie i zostawił nam przykład.
        </ol>
        <h3>O cnotach obyczajowych</h3>
        <ol start=536>
          <li>Co to jest cnota obyczajowa?</li>
          Cnota obyczajowa jest to taka cnota, która za bezpośredni przedmiot ma uczynki uczciwe zgodne ze zdrowym rozumem.
          <li>Iloraki może być akt cnoty obyczajowej przez wzgląd na cel, któremu służy?</li>
          Przez wzgląd na cel, któremu służy, akt cnoty obyczajowej może być albo naturalny, np. gdy ktoś pości, żeby pokarm nie szkodził na zdrowiu, albo nadnaturalny, np. gdy ktoś pości, aby mu Bóg odpuścił grzechy, albo żeby zgnębić ciało swoje i poddać je w niewolę.
          <li>Ile jest cnót głównych obyczajowych?</li>
          Głównych cnót obyczajowych jest cztery: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i wstrzemięźliwość; nazywają się one także cnotami kardynalnymi.
          <li>Dlaczego te cnoty nazywają się kardynalnymi?</li>
          Te cnoty dlatego nazywają się cnotami kardynalnymi, ponieważ stanowią jakby zawiasy i fundament całego gmachu obyczajowego, a inne cnoty do nich się sprowadzają.
          <li>Co sprawiają cnoty kardynalne?</li>
          <ul>
            <li>Roztropność sprawia, że we wszystkich sprawach poznajemy, co należy czynić albo czego unikać, żeby
              osiągnąć żywot wieczny;</li>
            <li>Sprawiedliwość sprawia, że każdemu oddajemy to, co mu się należy od nas;</li>
            <li>Męstwo sprawia, że się nie pozwalamy odstraszyć od dobrego żadnymi trudnościami lub prześladowaniami,
              ani nawet śmiercią;</li>
            <li>Wstrzemięźliwość sprawia, że poskramiamy niedozwolone zmysłowe skłonności, a w używaniu tego, co jest
              dozwolone, zachowujemy miarę.</li>
          </ul>
        </ol>
        <h3>O darach Ducha Świętego</h3>
        <ol start=541>
          <li>Przy usprawiedliwieniu z odpuszczeniem grzechów i z cnotami teologicznymi – co jeszcze Bóg wlewa człowiekowi?</li>
          Przy usprawiedliwieniu wraz z odpuszczeniem grzechów i z cnotami teologicznymi Bóg wlewa człowiekowi jeszcze dary Ducha Świętego.
          <li>Ile jest darów Ducha Świętego?</li>
          Darów Ducha Świętego jest siedem: mądrość, rozum, rada, męstwo, umiejętność, pobożność i bojaźń Boża.
          <li>W jakim celu Bóg wlewa te dary?</li>
          Te dary Bóg wlewa człowiekowi sprawiedliwemu, żeby łatwiej i szybciej przyjmował natchnienia Ducha Świętego i szedł za nimi, gdy go nimi Duch Święty różnorako nakłania do dobrego a unikania złego.
          <li>Co sprawiają w nas dary Ducha Świętego?</li>
          <ul>
            <li>Mądrość daje nam pomoc, żebyśmy znajdowali radość w rozważaniu rzeczy Boskich, i żebyśmy o sprawach
              Boskich i ludzkich myśleli po Bożemu;</li>
            <li>Rozum, żebyśmy, o ile to jest możliwe u człowieka, coraz lepiej poznawali tajemnice wiary jako godne
              wiary;</li>
            <li>Rada, żebyśmy się strzegli zasadzek szatana i świata, a w wątpliwościach zrozumieli, co się bardziej
              przyczynia do chwały Bożej i do naszego oraz bliźnich zbawienia;</li>
            <li>Męstwo, żebyśmy doznawali szczególnej mocy do zwyciężania pokus i innych przeszkód w życiu
              duchownym;</li>
            <li>Umiejętność, żebyśmy należycie odróżniali między tym, w co należy wierzyć a w co nie, i żebyśmy się
              trzymali właściwego kierunku w sprawach życia duchownego;</li>
            <li>Pobożność, abyśmy należytą część i służbę oddawali Bogu, Świętym i tym ludziom, którzy nam zstępują
              Boga, i abyśmy wspomagali biednych i nieszczęśliwych dla miłości Boga;</li>
            <li>Bojaźń Boża, żebyśmy unikali grzechów przez bojaźń obrazy Boskiej, płynącą z dziecięcej czci dla
              majestatu Bożego.</li>
          </ul>
        </ol>
        <h3>O błogosławieństwach ewangelicznych i owocach Ducha Świętego</h3>
        <ol start=545>
          <li>Jakie są skutki cnót teologicznych i darów Ducha Świętego?</li>
          Skutkami cnót teologicznych i darów Ducha Świętego są błogosławieństwa ewangeliczne i owoce Ducha Świętego.
          <li>Które to są błogosławieństwa ewangeliczne?</li>
          Błogosławieństwa ewangeliczne są to te, które ogłosił sam Jezus Chrystus w kazaniu na górze, a mianowicie:
          <ul>
            <li>Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem ich jest królestwo niebieskie;</li>
            <li>Błogosławieni cisi, albowiem oni posiądą ziemię;</li>
            <li>Błogosławieni, którzy płaczą, albowiem oni będą pocieszeni;</li>
            <li>Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni;</li>
            <li>Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią;</li>
            <li>Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądają;</li>
            <li>Błogosławieni pokój czyniący, albowiem nazwani będą synami Bożymi;</li>
            <li>Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości, albowiem ich jest królestwo
              niebieskie.</li>
          </ul>
          <li>Dlaczego Jezus Chrystus błogosławionymi nazywa tych, którzy mają to usposobienie zewnętrzne?</li>
          Jezus Chrystus tych, którzy maja to usposobienie wewnętrzne dlatego nazywa błogosławionymi, ponieważ dzięki temu usposobieniu mają oni w tym życiu jakby pewien przedsmak przyszłego szczęścia w niebie.
          <li>Którzy to są ubodzy duchem, nazwani błogosławionymi?</li>
          Ubodzy duchem, nazwani błogosławionymi, są to ci, co się w duszy odrywają od dóbr zewnętrznych, zwłaszcza od bogactw i zaszczytów, a nawet w razie potrzeby gardzą nimi dobrowolnie; jeżeli zaś je mają, używają ich umiarkowanie i dobrze; a jeżeli ich nie mają, nie szukają ich chciwie; gdy je utracą, znoszą to z poddaniem się woli Bożej.
          <li>Którzy to są cisi?</li>
          Cisi czyli łagodni są to ci, co z bliźnim żyją zgodnie, znosząc cierpliwie przykrości od niego doznawane, bez skargi lub zemsty.
          <li>Którzy to są ci, co płaczą, a jednak są błogosławieni?</li>
          Ci, co płaczą, a jednak są błogosławieni, są to ci, którzy się nie uganiają za rozkoszami tego świata; z weselem znoszą dolegliwości tego życia, posłuszni woli Bożej, pokutują za popełnione grzechy i serdecznie boleją nad złem, co się na świecie dzieje, nad zgorszeniami i niebezpieczeństwami zbawienia.
          <li>Którzy łakną i pragną sprawiedliwości?</li>
          Sprawiedliwości łakną i pragną ci, co starają się codziennie postępować w uczynkach sprawiedliwości i miłości.
          <li>Którzy są miłosierni?</li>
          Miłosierni są to ci, co z miłości ku Bogu dzielą się z bliźnim tym, co mają, i starają się oddalić od niego nędzę moralną i materialną.
          <li>Którzy są czystego serca?</li>
          Czystego serca są ci, co nie tylko uciekają od grzechu śmiertelnego, a zwłaszcza od grzechu nieczystości, lecz unikają także wedle możności grzechu powszedniego.
          <li>Którzy są pokój czyniący?</li>
          Pokój czyniący są to ci, co nie tylko zachowują pokój z bliźnim, lecz starają się także o pokój między drugimi.
          <li>Którzy są ci, co cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości?</li>
          Prześladowanie dla sprawiedliwości cierpią ci, co cierpliwie znoszą pośmiewiska, oszczerstwa i prześladowania dla miłości Jezusa Chrystusa.
          <li>Ile jest owoców Ducha Świętego i które mianowicie?</li>
          Apostoł wylicza dwanaście owoców Ducha Świętego, a mianowicie: miłość, wesele, pokój, cierpliwość, dobrotliwość, dobroć, długomyślność, cichość, wierność, skromność, wstrzemięźliwość, czystość.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O grzechach uczynkowych czyli osobistych</h2>
        <ol start=557>
          <li>Co popełnia ten, kto mimo łaski, której Bóg zawsze udziela do zbawienia, przestępuje prawo Boskie?</li>
          Kto mimo łaski, której Bóg zawsze udziela do zbawienia, przestępuje prawo Boskie, świadomie i dobrowolnie, popełnia grzech uczynkowy czyli osobisty.
          <li>Cóż to więc jest grzech uczynkowy?</li>
          Grzech uczynkowy jest to świadome i dobrowolne przekroczenie prawa Boskiego.
          <li>Jakim sposobem może być popełniony grzech uczynkowy?</li>
          Grzech uczynkowy może być popełniony myślą, mową i uczynkiem, zarówno dokonanym jak zaniedbanym, i to albo przeciw Bogu, albo przeciw nam samym, albo przeciw bliźniemu, zależnie od tego, czy prawo, które się przekracza, dotyczy wprost Boga, czy też nas samych czy bliźniego.
          <li>Co powstaje z powtarzania tego samego grzechu uczynkowego?</li>
          Z powtarzania tego samego grzechu uczynkowego powstaje skłonność do złego, zwana nałogiem.
          <li>Iloraki jest grzech uczynkowy?</li>
          Grzech uczynkowy jest albo śmiertelny albo powszedni.
          <li>Co to jest grzech śmiertelny?</li>
          Grzech śmiertelny jest to przekroczenie prawa, popełniane z wiedzą i wolą przy świadomości ciężkiego przewinienia.
          <li>Dlaczego ten grzech nazywa się śmiertelnym?</li>
          Ten grzech nazywa się śmiertelnym dlatego, ponieważ odwracając duszę od jej celu ostatecznego, pozbawia ją jej życia nadprzyrodzonego, czyli łaski uświęcającej, skazuje ją na śmierć wiekuistą w piekle, uśmierca zdobyte zasługi, tak, że już się nie mogą przydać na żywot wieczny, dopóki nie odżyją przez odzyskanie na nowo łaski; w końcu grzech śmiertelny czyni człowieka niezdolnym do nabywania dalszych zasług na niebo.
          <li>Co to jest grzech powszedni, czyli lekki?</li>
          Grzech powszedni, czyli lekki, jest to przekroczenie prawa, popełnione z wiedzą i wolą przy świadomości lekkiego przewinienia.
          <li>Dlaczego ten grzech nazywa się lekkim?</li>
          Ten grzech nazywa się lekkim, bo skoro duszy nie odwraca od jej celu ostatecznego i nie zadaje duszy śmierci duchowej, łatwo może być odpuszczony nawet bez spowiedzi sakramentalnej i stanowi pewną chorobę duszy, która z natury swej może być łatwo wyleczona.
          <li>Które są główne skutki grzechu powszedniego?</li>
          Główne skutki grzechu powszedniego polegają na tym, że: zmniejsza on ciepło miłości, usposabia duszę do grzechu śmiertelnego i czyni człowieka winnym kary doczesnej, którą trzeba odpokutować albo w tym życiu, albo w przyszłym.
          <li>Czy wszystkie grzechy powszednie i śmiertelne są równe między sobą?</li>
          Grzechy czy to powszednie, czy też śmiertelne nie wszystkie są między sobą równe, lecz jak jedne grzechy powszednie są lekkie a drugie mniej lekkie, tak też jedne grzechy śmiertelne są ciężkie, drugie zaś cięższe.
          <li>Które grzechy śmiertelne są z natury swej najcięższe?</li>
          Grzechy śmiertelne z natury swej najcięższe są te, które ktoś popełnia wprost przeciw Bogu.
          <li>Ile jest grzechów przeciwko Duchowi Świętemu?</li>
          Sześć jest grzechów przeciwko Duchowi Świętemu:
          <ul>
            <li>o łasce Bożej rozpaczać;</li>
            <li>przeciwko miłosierdziu Bożemu zuchwale grzeszyć;</li>
            <li>uznanej prawdzie chrześcijańskiej się sprzeciwiać;</li>
            <li>bliźniemu łaski Bożej zazdrościć;</li>
            <li>na zbawienne napomnienia zatwardziałe mieć serce;</li>
            <li>rozmyślnie trwać w niepokucie.</li>
          </ul>
          <li>Dlaczego te grzechy nazywamy grzechami przeciwko Duchowi Świętemu?</li>
          Te grzechy dlatego nazywamy grzechami przeciwko Duchowi Świętemu, ponieważ ten, kto je popełnia, w przewrotności swojej odczuwa, co go może powstrzymać od grzechu, gardząc łaską, którą się zazwyczaj przypisuje Duchowi Świętemu, jako źródłu wszystkiego dobra.
          <li>Ile jest grzechów przeciwko bliźniemu wołających o pomstę do nieba?</li>
          Cztery są grzechy przeciwko bliźniemu, wołające o pomstę do nieba, a mianowicie:
          <ul>
            <li>rozmyślne zabójstwo;</li>
            <li>grzech sodomski;</li>
            <li>uciemiężenie ubogich oraz wdów i sierot;</li>
            <li>zabieranie lub zatrzymywanie umówionej zapłaty sługom i robotnikom.</li>
          </ul>
          <li>Dlaczego mówi się, że te grzechy wołają o pomstę do nieba?</li>
          Dlatego się mówi, że te grzechy wołają o pomstę do nieba, ponieważ przed innymi grzechami mają w sobie nadzwyczajną i jawną niegodziwość i ściągają gniew i zemstę Bożą na tych, którzy je popełniają.
          <li>Które są grzechy główne?</li>
          Następujące są grzechy główne:
          <ul>
            <li>pycha;</li>
            <li>łakomstwo;</li>
            <li>nieczystość;</li>
            <li>zazdrość;</li>
            <li>obżarstwo i pijaństwo;</li>
            <li>gniew;</li>
            <li>lenistwo.</li>
          </ul>
          <li>Dlaczego te grzechy nazywają się głównymi?</li>
          Te grzechy nazywają się głównymi, ponieważ są jakby źródłem i korzeniem wszystkich innych grzechów i nałogów.
          <li>Które cnoty są przeciwne grzechom głównym?</li>
          Grzechom głównym są przeciwne następujące cnoty:
          <ul>
            <li>pysze – pokora;</li>
            <li>łakomstwu – szczodrość;</li>
            <li>nieczystości – czystość;</li>
            <li>zazdrości – życzliwość;</li>
            <li>obżarstwu i pijaństwu – mierność;</li>
            <li>gniewowi – łagodność;</li>
            <li>lenistwu – pilność w pracy i służbie Bożej.</li>
          </ul>
          <li>czy prócz grzechu powinniśmy unikać także okazji do grzechu?</li>
          Prócz grzechu powinniśmy wedle możności unikać także bliskich okazji do grzechu, to jest takich okoliczności, wśród których człowiek naraża się na wielkie niebezpieczeństwo popełnienia grzechu; bo „kto miłuje niebezpieczeństwo, w nim zginie”.
          <li>Czy może się zdarzyć, że będziemy musieli odpowiadać wobec Boga za cudze grzechy?</li>
          Może się zdarzyć, że będziemy musieli wobec Boga odpowiadać za cudze grzechy, mianowicie wtedy, jeżeli i o ile byliśmy albo przyczyną cudzych grzechów, bądź nakazując je i doradzając do nich, bądź też zgadzając się na nie, albo też nie przeszkodziliśmy cudzym grzechom, choć mogliśmy i powinni byli przeszkodzić.
        </ol>
      </section>

      <section>
        <h2>O rzeczach ostatecznych</h2>
        <ol start=578>
          <li>Co w Piśmie świętym Bóg poleca nam jako nader skuteczny środek uchronienia się od grzechów?</li>
          W Piśmie świętym Bóg jako nader skuteczny środek uchronienia się od grzechów poleca nam pamiętać rzeczach ostatecznych, tak nas upominając: „We wszystkich sprawach swoich pamiętaj na ostateczne rzeczy swoje, a na wieki nie zgrzeszysz”.
          <li>Co to są rzeczy ostateczne?</li>
          Rzeczy ostateczne są to te rzeczy, które człowieka spotkają na ostatku, to jest śmierć, sąd, piekło, niebo; ale po sądzie przed niebem może być czyściec.
          <li>Co powinniśmy sobie głównie przypominać o śmierci?</li>
          O śmierci powinniśmy sobie przypominać głównie, ze jest ona karą za grzechy, że jest chwilą, od której zależy wieczność, tak, iż po śmierci nie ma już miejsca na pokutę i zasługę, i że nie wiemy, kiedy i jak umrzemy.
          <li>Co się dzieje z duszą zaraz po śmierci?</li>
          Zaraz po śmierci dusza staje przed trybunałem Chrystusa na sąd szczegółowy.
          <li>Z czego odbywa się sąd szczegółowy nad duszą?</li>
          Na sądzie szczegółowym dusza będzie sądzona ze wszystkiego, a więc z myśli, słów, uczynków i z opuszczenia dobrego; a wyrok ten zostanie zatwierdzony na sądzie powszechnym, który jest jakby ujawnieniem na zewnątrz wyroku na sądzie szczegółowym.
          <li>Co się stanie z duszą po sądzie szczegółowym?</li>
          Po sądzie szczegółowym dusza, jeżeli nie będzie mieć łaski z powodu grzechu śmiertelnego, zaraz idzie do piekła; jeżeli jest w stanie łaski, a jest także wolna od wszystkich grzechów powszednich i od wszystkich kar doczesnych, idzie zaraz do nieba; jeżeli zaś jest wprawdzie w stanie łaski, ale jeszcze ma na sobie jakiś grzech powszedni, albo jakąś nie odpokutowaną karę doczesną, dostaje się do czyśćca, dopóki nie uczyni w zupełności zadość sprawiedliwości Bożej.
          <li>Co będzie z potępionymi w piekle?</li>
          W piekle, które Pismo Święte nazywa także przepaścią lub gehenną, wieczne męki cierpią złe duchy, a razem z nimi ludzie potępieni, na samej tylko duszy przed sądem powszechnym, a na duszy i ciele po sądzie powszechnym.
          <li>Na czym polegają kary potępionych?</li>
          Kary potępionych polegają na tym, że:
          <ul>
            <li>nie mogą oni nigdy oglądać Boga;</li>
            <li>doznają najstraszliwszych mąk ognia piekielnego, który jest ogniem rzeczywistym, co pali a nie niszczy;
              doznają też potępieni mąk z powodu ciemności, wyrzutów sumienia i niewymownego smutku i rozpaczy, oraz z
              powodu towarzystwa szatanów i innych potępionych.</li>
          </ul>
          <li>Czy kara utraty Boga jest jednakowa dla wszystkich?</li>
          Kara utarty Boga jest jednakowa dla wszystkich; inne natomiast kary i męki nie są jednakowe dla wszystkich, lecz rozmaite, zależnie od liczby i ciężkości grzechów.
          <li>Co będzie z duszą w czyśćcu?</li>
          Dusza w czyśćcu cierpi kary doczesne za grzechy, za życia jeszcze nie odpokutowane zupełnie, dopóki w pełności nie uczyni zadość sprawiedliwości Bożej i nie dostanie się do nieba.
          <li>Jakie męki cierpi dusza w czyśćcu?</li>
          Dusza w czyśćcu cierpi z tego powodu, że jeszcze nie ogląda Boga; cierpi ona też inne dotkliwe męki.
          <li>Czy kary doczesne dusz w czyśćcu cierpiących są jednakowe dla wszystkich?</li>
          Kary dusz w czyśćcu cierpiących nie są jednakowe dla wszystkich, lecz różnią się między sobą stopniem surowości i długością, zależnie od tego, za jakie grzechy powszednie każda dusza cierpi i jaką karę doczesną odpokutowuje; nadto męki te mogą być skrócone i złagodzone przez pomoc, z jaką się im spieszy.
          <li>Czy czyściec skończy się po sądzie ostatecznym?</li>
          Po sądzie ostatecznym czyściec skończy się: sprawiedliwości Bożej za dusze, które wtedy będą jeszcze w czyśćcu, stanie się zadość w sposób od Boga ustanowiony i te wszystkie dusze pójdą do nieba.
          <li>Co będzie z duszami w niebie?</li>
          W niebie dusze sprawiedliwych bez ciał przed sądem ostatecznym, a z ciałami po sądzie ostatecznym, cieszą się oglądaniem Boga twarzą w twarz, a przez to zażywają na wieki wszelkiego szczęścia, bez domieszki czy bojaźni jakiegokolwiek zła, w towarzystwie Pana naszego Jezusa Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny i wszystkich Świętych.
          <li>Czy wszyscy święci w niebie zażywają jednakowej szczęśliwości wiecznej?</li>
          Święci w niebie nie wszyscy zażywają jednakowej szczęśliwości wiecznej, lecz jedni zażywają jej w mniejszym stopniu, drudzy zaś w większej.
          <li>Jaka jest przyczyna tej różnicy?</li>
          Przyczyna tej różnicy jest ta, że święci w niebie do oglądania Boga twarzą w twarz są dopuszczenie dzięki światłości chwały; tę światłość Bóg wlewa każdemu z nich, aniołom zaś według godności i łaski, jaką każdy z nich posiada, a ludziom według ich zasług, ale tak, że wszyscy, choć w stopniu nierównym obdarzeni światłością chwały, są zupełnie szczęśliwi.
        </ol>
      </section>
      <section>
        <h2>Mały katechizm o Syllabusie</h2>

        <h3>Przedmowa</h3>
        <p>Dnia 20 kwietnia 1875 r. Papież Pius IX, odpowiadając pielgrzymom z Montpellier, rzekł: "Nie dość jest wyznawać szacunek dla Stolicy Świętej, trzeba jeszcze koniecznie być posłusznym Syllabusowi i dogmatowi o Nieomylności".</p>
        <p>Poddanie się Syllabusowi jest przeto obowiązkiem sumienia wszystkich, bez wyjątku, chrześcijan. Wszyscy zatem powinni znać Syllabus, a znać tak dokładnie, żeby dla każdej duchownej, czy świeckiej osoby, dla mieszkańca miasta, czy wsi, był niezmiennie wyrocznią i przewodnikiem, stale w pamięci obecnym.</p>
        <p>Tego wymaga nie tylko posłuszeństwo Kościołowi, ale także konieczność unikania zastawianych na każdym kroku sideł, to znaczy rozlicznych, jak atomy powietrza, błędów, które krążą dokoła nas, a niemniej są sprzeczne z doczesnymi interesami ludów, jak groźne dla zbawienia duszy.</p>
        <p>A jednak śmiało można powiedzieć: ze wszystkich opatrznościowych dokumentów, ogłoszonych przez Świętą Stolicę Apostolską, żaden może nie jest tak mało znany i źle rozumiany, jak Syllabus. Wielu zna go zaledwie z nazwy; dla znacznej liczby innych był on przedmiotem obojętnym, nad którym nawet przez kwadrans nie warto poważnie się zastanowić. A jakże zliczyć tych którzy, uwiedzeni przez złe dzienniki, uważają go jako akt niezgodny z duchem czasu – a nawet przedstawiają go jako zarzewie niezgody i groźbę dla społeczeństwa.</p>
        <p>Sprostowanie tych błędów i ponowne wykazanie wysokiej mądrości Ojca Świętego, który pomimo ciężkich ciosów, czuwa z bezustanną troską nad szczęściem wszystkich: oto cel niniejszego dziełka, które niechaj niesie światło przede wszystkim ludowi.</p>
        <p>Każde zresztą dziecię Kościoła, wszelkiego stanu i pochodzenia – znajdzie w tej książeczce pochodnię, która oświetlać będzie jego kroki, wśród rozlicznych błędnych ścieżek na drodze do prawdy.</p>

        <h3>Syllabus</h3>
        <ol>
          <li>Co to jest Syllabus?</li>
          Syllabus jest zbiorem błędnych zasad rozpowszechnionych w świecie, a potępionych przez Kościół.
          <li>Czy Syllabus był potrzebny?</li>
          Pytać, czy Syllabus jest potrzebny, to znaczy zapytywać, czy potrzebnym jest przewodnik podróżnemu, który zmuszony jest przejść w nocy las nieznany, a zasiany przepaściami.
          <li>Jakie to są przepaście?</li>
          Są to wszelkiego rodzaju błędy, którymi świat współczesny jest przepełniony, a które tworzą bezustanne niebezpieczeństwo nie tylko dla wiary chrześcijańskiej, ale niemniej dla społeczeństwa.
          <li>Co czyni Syllabus?</li>
          Zbiera na kilku stronnicach rozmaite błędy i ponawia ich uprzednie potępienie, a to w tym celu, aby każdy mógł znać je i łatwiej ich unikać.
          <li>Jak powinniśmy uważać Syllabus?</li>
          Powinniśmy uważać Syllabus jako dowód troskliwości, z jaką Papież czuwa nad światem; jako busolę dla chrześcijanina, jako przywilej narodów, a w następstwie jako wielkie dobrodziejstwo, ponieważ nam toruje drogę, którą iść trzeba. On nie pozwala nam zabłądzić i chroni od zguby.
        </ol>

        <h3>Posłuszeństwo Syllabusowi</h3>
        <ol start=6>
          <li>Jak powinniśmy być posłusznymi Syllabusowi?</li>
          Powinniśmy być posłusznymi Syllabusowi podobnie, jako słuchamy nauk Papieża i Kościoła.
          <li>Jakim ma być to posłuszeństwo?</li>
          Ma to być posłuszeństwo ducha, serca i postępowania.
          <li>Na czym polega posłuszeństwo ducha?</li>
          Posłuszeństwo ducha polega na silnej, bez roztrząsania, wierze we wszystko, cokolwiek naucza Syllabus, oraz na bezwzględnym potępieniu tego, co on potępia, a to w tym znaczeniu, jak on pojmuje.
          <li>Na czym polega posłuszeństwo serca?</li>
          Posłuszeństwo serca polega na traktowaniu z zamiłowaniem wszystkich nauk Syllabusa.
          <li>Dlaczego?</li>
          Albowiem Syllabus wprowadza nas w posiadanie prawdy, która jest największym dobrem, a ochrania nas od błędu, który jest największym złem.
          <li>Na czym polega posłuszeństwo postępowania?</li>
          Posłuszeństwo postępowania polega na stosowaniu prywatnie i publicznie słów naszych i czynÃ³w do nauk Syllabusa.
        </ol>

        <h3>Konieczność posłuszeństwa Syllabusowi</h3>
        <ol start="12">
          <li>Czy potrójne posłuszeństwo, o którym wspominaliśmy, jest koniecznym?</li>
          Potrójne posłuszeństwo, o którym wspominaliśmy, jest bezwzględnie koniecznym; w przeciwnym bowiem razie zewnętrzna tylko uległość byłaby karygodną obłudą.
          <li>Co należy sądzić o tych, którzy znają Syllabus, a jednak nie są mu posłuszni?</li>
          O tych którzy znają Syllabus, a jednak nie są mu posłuszni, należy sądzić, że jednocześnie siebie i drugich na zgubę prowadzą.
          <li>Co należy sądzić o tych, którzy nie znając Syllabusa nie są mu posłuszni?</li>
          O tych, którzy z powodu nieznajomości Syllabusa, nie są mu posłuszni – należy sądzić, że narażają się na popełnienie mniej lub więcej ciężkiego grzechu, popadając w mniej lub więcej świadome błędy.
          <li>Co bywa tego następstwem?</li>
          Wynika z tego, że wszyscy powinni znać Syllabus, ponieważ wszyscy w jednakim stopniu są zainteresowani w poznawaniu prawdy, a w chronieniu się od błędów.
          <li>Komu w szczególności znajomość powyższa jest niezbędną?</li>
          Znajomość ta jest przede wszystkim potrzebną tym, którym powierzono nauczanie i przewodniczenie innym.
          <li>Jaki jest cel niniejszego katechizmu?</li>
          Celem niniejszego katechizmu jest, aby do wszystkich klas społeczeństwa przeniknęła znajomość Syllabusa i obowiązków przez niego nałożonych.
        </ol>

        <h3>Błędy potępione przez Syllabus: panteizm, naturalizm, racjonalizm bezwzględny</h3>
        <ol start="18">
          <li>Co zawiera Syllabus?</li>
          Syllabus zawiera osiemdziesiąt zdań, które można podzielić na dziesięć różnych rozdziałów, odpowiednio do natury potępionych błędów.
          <li>Które są pierwsze błędy, potępione przez Syllabus?</li>
          Pierwsze błędy potępione przez Syllabus są: panteizm, naturalizm, racjonalizm bezwzględny.
          <li>Co to jest panteizm?</li>
          Panteizm jest to błąd, który twierdzi, że wszystko jest Bogiem, człowiek i świat, duch i materia.
          <li>Co to jest naturalizm?</li>
          Naturalizm jest błędem, polegającym na zaprzeczeniu Objawienia, utrzymując natomiast, że człowiek może samym światłem swojego rozumu posiąść świadomość wszystkich prawd i samymi siłami swojej natury praktykować wszystkie cnoty, niezbędne do zbawienia.
          <li>Co to jest bezwzględny racjonalizm?</li>
          Bezwzględny racjonalizm jest błędnym systemem myślenia tych, którym się zdaje, że rozum człowieka jest zupełnie niezależny od powagi dogmatu, i że on sam jeden jest swoją światłością i przewodnikiem.
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="23">
          <li>W jaki sposób powyższe trzy błędy wyjaśnione są i potępione przez Syllabus?</li>
          Powyższe trzy błędy są wyjaśnione i potępione przez Syllabus w następujących zdaniach:
          <ol>
            <li>Poza wszechświatem nie istnieje żadna Istota Boska, wyższa ponad wszystko, nieskończenie mądra i rządząca światem z przedziwną doskonałością. Bóg jest tym samym, co natura i podlega zmianom. Bóg utożsamia się z człowiekiem i ze światem. W ten sposób wszystkie przedmioty są Bogiem i posiadają tę samą istotę (substancję) co i Bóg, tak dobrze, że Bóg i świat są jednym i tym samym: duch i materia, konieczność i swoboda; prawda i fałsz; zło i dobro; słuszność i niesłuszność są jedną i tą samą rzeczą.</li>
            <li>Należy przeczyć wszelkiemu wpływowi Boga na człowieka i na świat.</li>
            <li>Rozum ludzki, nie licząc się zupełnie z Bogiem, jest jedynym sędzią prawdy i fałszu, dobrego i złego; on sam w sobie jest prawem i za pomocą samych sił przyrodzonych wystarcza w zapewnianiu dobra poszczególnym ludziom i narodom.</li>
            <li>Wszystkie prawdy religijne wypływają z siły rozumu ludzkiego. W ten sposób rozum jest główną regułą, według której człowiek może i powinien zdobyć świadomość wszystkich prawd, jakiegokolwiek one są rodzaju.</li>
            <li>Objawienie Boskie jest niedoskonałe; dlatego podlega ustawicznemu i nieokreślonemu rozwojowi, który powinien odpowiadać rozwojowi ludzkiego rozumu.</li>
            <li>Wiara chrześcijańska sprzeciwia się rozumowi; Objawienie Boskie nie tylko nie służy do niczego, ale przeszkadza doskonaleniu się człowieka.</li>
            <li>Proroctwa i cuda, zawarte i podane w Księgach świętych są wymysłami poetów; tajemnice wiary chrześcijańskiej skrótami badań filozoficznych. Księgi Starego i Nowego Testamentu zawierają wymysły bajeczne, a Jezus Chrystus sam jest mitem.</li>
          </ol>
          <li>Co należy sądzić o powyższych błędach?</li>
          O błędach powyższych należy sądzić to, że są obelgą, wyrządzoną wierze, wyznawanej przez rodzaj ludzki; poniżeniem Boga i człowieka; radykalnym zniszczeniem religii i społeczeństwa oraz wywracaniem porządku świata, który wiodą do chaosu.
          <li>Co z tego wynika?</li>
          Wynika, że Syllabus, potępiający powyższe błędy jest dobrodziejstwem, któremu należy się zupełne uznanie.
        </ol>

        <h3>Umiarkowany racjonalizm</h3>
        <ol start="26">
          <li>Co to jest racjonalizm umiarkowany?</li>
          Racjonalizm umiarkowany jest błędnym systemem, który rozum stawia na równi z wiarą i przypuszcza, że wyłącznie na drodze rozumowania można rozpatrywać kwestie teologiczne podobnie jak kwestie filozoficzne.
          <li>Czy system ten jest więc niebezpieczny?</li>
          System ten jest bardzo niebezpieczny, ponieważ: 1) obniżając do poziomu rozumu Boską naukę – dąży do tego, aby z chrystianizmu utworzyć system wyłącznie filozoficzny, 2) ponieważ odrzuca wszelkie prawdy ponad rozumem, jak tajemnice i cuda, 3) ponieważ ma obecnie bardzo wielu zwolenników, nawet wśród nauczycieli, kierujących młodzieżą.
          <li>Określ mi racjonalizm umiarkowany tak jak wykłada go i potępia Syllabus?</li>
          Racjonalizm umiarkowany, taki, jakim go wykłada i potępia Syllabus da się streścić w sposób następujący:
          <ol>
            <li>Rozum ludzki jest równorzędny religii. Dlatego kwestie teologiczne powinny być traktowane tak, jak kwestie filozoficzne.</li>
            <li>Wszystkie dogmaty religii chrześcijańskiej, nie wykluczając żadnego, są przedmiotem wiedzy przyrodzonej lub filozofii. Rozum ludzki oparty wyłącznie na historii może mocą swej siły przyrodzonej i swoich zasad dojść do poznania wszystkich, nawet najgłębszych dogmatów, byle te dogmaty były przedstawione jako przedmiot rozumowi samemu.</li>
            <li>Filozof ma prawo i obowiązek poddać się powadze, którą sam uzna jako prawdziwą, ale filozofia nie może i nie powinna poddawać się.</li>
            <li>Kościół nie tylko nie może potępiać nigdy filozofii, ale powinien tolerować błędy i jej samej pozostawić ich poprawę.</li>
            <li>Dekrety Stolicy Świętej i Kongregacji rzymskich tamują postęp wiedzy.</li>
            <li>Metoda i zasady, według których dawniejsi uczeni, tak zwani scholastycy, uprawiali teologię, nie zgadza się ani z wymaganiami naszych czasów, ani z postępem nauki.</li>
            <li>Wykład filozofii nie powinien uwzględniać nadprzyrodzonego Objawienia.</li>
          </ol>
          <li>Do czego odnosi się to ostatnie potępienie?</li>
          Ostatnie to potępienie odnosi się prawie do wszystkich nauczycieli współczesnych filozofii, którzy mają pretensję nauczać wszystkich prawd na mocy światła przyrodzonego (lumen naturale), nie wspominając o Chrystusie i chrześcijaństwie.
        </ol>

        <h3>Indyferentyzm</h3>
        <ol start="30">
          <li>O jaki indyferentyzm chodzi w danym wypadku?</li>
          Chodzi o indyferentyzm czyli o obojętność w rzeczach religii.
          <li>Co to jest obojętność w rzeczach religii?</li>
          Obojętnością w rzeczach religii nazywamy system postępowania tych, którzy wszystkie religie uważają za jednakowo prawdziwe lub fałszywe i nie praktykują żadnej.
          <li>Co jest źródłem takiego zapatrywania?</li>
          Źródłem takiego zapatrywania jest nieuznawanie Boskiego Objawienia i uważanie religii za wynalazek ludzki.
          <li>Jak należy uważać ten system?</li>
          System ten należy uważać jako bezsensowny w zasadzie, a zgubny w następstwach.
          <li>Dlaczego bezsensowny w zasadzie?</li>
          Dlatego bezsensowny w zasadzie, ponieważ istnienie religii objawionej i obowiązującej wszystkich ludzi jest faktem równie pewnym, jak istnienie słońca.
          <li>A dlaczego zgubny w następstwach?</li>
          Dlatego zgubny w następstwach, ponieważ uwalnia z wędzidła wszelki występek, odbiera zachętę cnocie i sprawia, że tylko siła utrzymuje porządek w rodzinie i społeczeństwie.
          <li>A więc system ten jest niebezpieczny?</li>
          System ten tym bardziej jest niebezpieczny, że na nim opiera się postępowanie znacznej ilości ludzi i że wcielony jest w ustawodawstwo, które jednakową opiekę zapewnia wszystkim religiom.
          <li>Co oznacza owo równouprawnienie wyznań?</li>
          Równouprawnienie wyznań oznacza, że wiele rządów nie wierzy w nic i że narody dążą do własnej zagłady, zważywszy, że żaden naród nie może istnieć i nie istniał nigdy bez religii.
        </ol>

        <h3>Latitudynaryzm</h3>
        <ol start="38">
          <li>Co to jest latitudynaryzm?</li>
          Latitudynaryzm jest systemem, który pozwala każdemu zmieniać religię według swej woli.
          <li>Czego on uczy?</li>
          Uczy, że można być zbawionym w każdej religii, że sekty chrześcijańskie nie są niczym innym jak tylko formami prawdziwej religii, w których można pracować dla swojego zbawienia tak samo, jak w religii katolickiej.
          <li>Wymień mi cechy indyferentyzmu i latitudynaryzmu tak, jak je określa Syllabus?</li>
          Oto zasady indyferentyzmu i latitudynaryzmu, wyłożone w Syllabusie:
          <ol>
            <li>Każdy może wyznawać taką religię, jaką w świetle swojego rozumu uznał jako prawdziwą.</li>
            <li>Ludzie znaleźć mogą drogę do zbawienia i osiągnąć życie wieczne, wypełniając praktyki jakiejkolwiek religii.</li>
            <li>Przynajmniej nie należy wątpić w zbawienie tych, którzy nie żyją w prawdziwym Kościele Jezusa Chrystusa.</li>
            <li>Protestantyzm jest tylko inną formą prawdziwej religii chrześcijańskiej i przez protestantyzm można tak samo osiągnąć zbawienie i być miłym Bogu, jak przez Kościół katolicki.</li>
          </ol>
          <li>Na mocy jakiego prawa człowiek obowiązany jest wyznawać religię katolicką?</li>
          Na mocy prawa przyrodzonego.
          <li>Dlaczego?</li>
          Albowiem prawo przyrodzone nakazuje człowiekowi chwycić się środków, które go wiodą do właściwego celu, a te środki daje jedynie religia katolicka dlatego, że ona jedna pochodzi od Boga.
          <li>Co stąd wynika?</li>
          To wynika, że nie było i nie będzie nigdy innej jak tylko jedna religia, mianowicie: religia katolicka, apostolska, rzymska. Wszystkie inne są sektami, które nie zasługują na nazwę religii.
        </ol>

        <h3>Socjalizm</h3>
        <ol start="44">
          <li>Co to jest socjalizm?</li>
          Socjalizm jest nowożytnym wyrazem, oznaczającym sektę polityczną i religijną, mającą na celu powszechne zrzeszenie, oparte na równości także powszechnej.
          <li>Jakimi środkami socjalizm może osiągnąć cel zamierzony?</li>
          Socjalizm może osiągnąć cel zamierzony jedynie przez zupełne zburzenie ustanowionego porządku, zniesienie wszelkiej wyższości religijnej i społecznej, oraz wszelkich praw nabytych.
          <li>Jakiż więc jest ostatni wyraz socjalizmu?</li>
          Ostatnim wyrazem socjalizmu jest powszechna walka niższych przeciw wyższym, biednych przeciw bogaczom; robotników przeciw pracodawcom; wszystkich, którzy nic nie posiadają przeciw tym, którzy posiadają cośkolwiek.
          <li>Jaką nazwę daje socjalizm wynikowi tych zabiegów?</li>
          Socjalizm nazywa wynik tych zabiegów: likwidacją społeczną. Wyrażenie przewrotne, które olśniewa masy ludowe i każe lękać się o przyszłość.
        </ol>

        <h3>Komunizm</h3>
        <ol start="48">
          <li>Co to jest komunizm?</li>
          Komunizm jest praktycznym wykonaniem socjalizmu.
          <li>Jak to?</li>
          Ustanawiając powszechną równość, socjalizm prowadzi do wspólnoty, w następstwie zaś do równego podziału wszystkich dóbr; znosi wszelką własność, niszczy rodzinę i burzy porządek społeczny oparty na majątku.
          <li>Na ile rodzajów dzieli się komunizm?</li>
          Są dwa rodzaje komunizmu.
          <li>Jaki jest pierwszy?</li>
          Pierwszym jest komunizm Dzielących (Partageux), który w zastosowaniu wygląda jak następuje: ten który nic nie posiada, odbiera temu, który posiada; mający mniej odbiera więcej mającemu, a to w tym celu, aby wszystkich sprowadzić do jednego poziomu.
          <li>Co należy sądzić o tym pierwszym rodzaju komunizmu?</li>
          Ten pierwszy rodzaj komunizmu należy uważać jako sen niedorzeczny, zupełnie bezsensowny i zupełnie niemożliwy do urzeczywistnienia.
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="53">
          <li>Jaki jest drugi rodzaj komunizmu?</li>
          Drugim rodzajem komunizmu jest komunizm państwowy.
          <li>Na czym polega?</li>
          Polega na tym, że Państwo, pragnąc rządzić bez kontroli, zagarnia dusze, wolność, dobro i życie poddanych.
          <li>Czyż taki komunizm byłby możliwy?</li>
          Taki komunizm byłby możliwy, gdyby władza despotyczna przy pomocy wychowania zapanowała nad duszami, przy pomocy centralizacji stłumiła wolność, przy pomocy podatków zawładnęła majątkami, a przy pomocy ustaw niesprawiedliwych ścieśniła lub nawet zniosła prawo własności; gdyby wreszcie opanowała życie siłą nieograniczonej swojej woli.
          <li>Jak należy uważać Syllabus, potępiający socjalizm i komunizm?</li>
          Syllabus potępiający socjalizm i komunizm należy uważać jako ogromnej wagi usługę, oddaną społeczeństwu.
          <li>Jaka jest tego przyczyna?</li>
          Przyczyna leży w tym, że socjalizm i komunizm są ogromnymi błędami, które grożą światu bezprzykładnym zamieszaniem.
        </ol>

        <h3>Tajne stowarzyszenia</h3>
        <ol start="58">
          <li>Co to są tajne stowarzyszenia?</li>
          Tajne stowarzyszenia są to tajemnicze zrzeszenia, złożone z przedstawicieli różnych narodów i różnych wyznań, które pod pozorami wzajemnej pomocy, wolności i postępu, związują się węzłem strasznej przysięgi w celu zniszczenia religii i porządku społecznego.
          <li>Skąd o tym wiemy?</li>
          Dowiadujemy się o tym z dziejów, z zeznań ich przywódców, a wreszcie z ich dzieł.
          <li>Dlaczego podejmują się tego zadania?</li>
          Podejmują się tego zadania dlatego, ponieważ uważają religię i obecny porządek społeczny jako dwie przeszkody do urzeczywistnienia swoich planów.
          <li>A jakie są ich plany?</li>
          Planem ich jest jak najobfitsze używanie za jakąkolwiek cenę.
          <li>Wymień najgłówniejsze tajne stowarzyszenia?</li>
          Główne tajne stowarzyszenia są: solidaryzm, wolnomularstwo i międzynarodówka.
          <li>Czy liczne są te stowarzyszenia?</li>
          Stowarzyszenia te są nader liczne: mają wielu zwolenników w starym i nowym świecie.
          <li>Za co należy je uważać?</li>
          Należy je uważać jako olbrzymią armię szatana, która czyni najazd na ludzkość.
        </ol>

        <h3>Stowarzyszenia biblijne i klerykalno-liberalne</h3>
        <ol start="65">
          <li>Co to są stowarzyszenia biblijne?</li>
          Stowarzyszenia biblijne są to zrzeszenia protestanckie, które przy pomocy rozmaitych emisariuszów rozpowszechniają we wszystkich częściach świata mniej lub więcej fałszowane biblie, nauki błędne, a przede wszystkim oszczerstwa przeciw Kościołowi katolickiemu.
          <li>Czy one czynią dużo złego?</li>
          Czynią bardzo wiele złego, ponieważ przeszkadzają dobremu.
          <li>W jaki sposób przeszkadzają dobremu?</li>
          Przeszkadzają w ten sposób, że emisariusze ich, nauczając przeciwieństwa tego, co głoszą misjonarze katoliccy, czynią zamęt w umysłach niewiernych, którzy nie wiedzą czego mają się trzymać i nie chcą słyszeć o nawróceniu.
          <li>Jakie są inne również potępione stowarzyszenia biblijne?</li>
          Inne stowarzyszenia biblijne, również potępione, są to zrzeszenia ludzi, którzy skupiają swoje siły i pieniądze w celu rozpowszechnienia książek przeciwnych wierze i obyczajom.
          <li>Co to są stowarzyszenia klerykalno-liberalne?</li>
          Stowarzyszenia klerykalno-liberalne są wytworem ostatnich czasów. Zgromadzenia te utworzone zostały przez duchownych odstępców, którzy bluźnią Kościołowi macierzy. Są oni zgorszeniem i zgryzotą Kościoła.
          <li>Jak Syllabus nazywa błędy wyjaśnione w czterech ostatnich rozdziałach?</li>
          Błędy wyjaśnione w poprzednich czterech rozdziałach Syllabus nazywa zarazą, często rzucając na nie najsurowsze potępienie.
        </ol>

        <h3>Błędy odnoszące się do Kościoła i praw jego</h3>
        <ol start="71">
          <li>Czy ważną jest znajomość błędów odnoszących się do Kościoła i jego praw?</li>
          Bardzo ważnym jest poznanie błędów, odnoszących się do Kościoła i jego praw, ponieważ błędy te są nader zgubne i tak rozpowszechnione, że znaczna ich liczba już za błąd przestała uchodzić.
          <li>Wymień mi te, które wskazuje Syllabus?</li>
          Syllabus wskazuje następujące błędy:
          <ol>
            <li>Kościół nie jest społecznością prawdziwą, doskonałą i zupełnie wolną. Dlatego na mocy niewątpliwego, otrzymanego od Boskiego Założyciela upoważnienia, nie może określać swoich praw i granic, w których może wykonywać władzę swoją, lecz rzeczą władzy świeckiej jest oznaczać te prawa i zakreślać im granice.</li>
            <li>Władza kościelna nie może wywierać swego wpływu bez pozwolenia i zgody rządu świeckiego.</li>
            <li>Kościół nie może orzekać dogmatycznie, że religia katolicka jest jedynie prawdziwą religią.</li>
            <li>Obowiązki, którymi ściśle są związani nauczyciele i pisarze katoliccy dotyczą tylko rzeczy już określonych przez nieomylne orzeczenie Kościoła i podanych do powszechnego wierzenia, jako dogmaty wiary.</li>
            <li>Najwyższy kapłan Kościoła rzymskiego i Sobory powszechne przekroczyli granice swojej władzy; przywłaszczyli sobie prawa książąt i nawet pobłądzili w rzeczach, wydając orzeczenia w sprawach wiary i obyczajów.</li>
            <li>Kościół nie ma prawa używać siły i nie posiada ani pośredniej, ani bezpośredniej władzy doczesnej.</li>
            <li>Poza mocą duchową, Episkopat posiada moc doczesną, pochodzącą od władzy cywilnej, wyraźnie lub milcząco udzieloną, a więc odwołalną, wedle woli władzy świeckiej.</li>
          </ol>
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol>
          <ol start="9">
            <li>Kościół nie ma wrodzonego i legalnie uzasadnionego prawa nabywania i posiadania.</li>
            <li>Duchowni i Papież rzymski powinni być wykluczeni od posiadania dóbr doczesnych i opiekowania się nimi.</li>
            <li>Niedozwolonym jest Biskupom ogłaszanie listów apostolskich bez pozwolenia rządu.</li>
            <li>Przywileje przyznane przez Papieża powinny być uważane jako nieistniejące, jeżeli nie zostały zażądane za pośrednictwem rządu.</li>
            <li>Nietykalność Kościoła i osób duchownych zawdzięcza swój początek prawu cywilnemu.</li>
            <li>Sądownictwo kościelne w sprawach świeckich kleru, czy to cywilnych, czy karnych powinno być w zupełności zniesione nawet bez porozumienia się ze Stolicą Świętą, a choćby wbrew Jej upominaniom.</li>
            <li>Nienaruszając zupełnie prawa przyrodzonego i słuszności, można znieść nietykalność osobistą, która uwalnia duchownych od spisu i służby wojskowej. Tego zniesienia wymaga postęp świecki, zwłaszcza u tych społeczeństw, których konstytucja jest liberalna.</li>
            <li>Kierownictwo nauką teologii nie należy wyłącznie i na mocy własnego i wrodzonego prawa do jurysdykcji kościelnej.</li>
            <li>Nauka, porównywująca rzymskiego Papieża do swobodnego i rządzącego Kościołem książęcia, jest średniowieczną teorią.</li>
            <li>Nic nie stoi na przeszkodzie, aby na mocy orzeczenia powszechnego Soboru lub woli wszystkich ludów, Najwyższe kapłaństwo zostało przeniesione z rzymskiego biskupstwa na inne biskupstwo i z Rzymu do innego miasta.</li>
            <li>Można zakładać Kościoły narodowe, od władzy Papieża niezależne, zupełnie oddzielne.</li>
            <li>Samowolne i przesadne postępowanie Papieży przyczyniło się do podziału Kościoła na Wschodni i Zachodni.</li>
          </ol>
        </ol>

        <h3>Błędy odnoszące się do świeckiego społeczeństwa, czy to jako takiego czy też w stosunku do Kościoła</h3>
        <ol start="73">
          <li>jakie są błędy odnoszące się do społeczeństwa świeckiego, a potępione przez Syllabus?</li>
          Błędy odnoszące się do społeczeństwa świeckiego, a potępione przez Syllabus są następujące:
          <ol>
            <li>Państwo, będąc początkiem i źródłem wszelkich praw – posiada władzę nieograniczoną.</li>
            <li>Nauka Kościoła katolickiego jest przeciwną dobru i korzyściom społeczeństwa ludzkiego.</li>
            <li>Władza świecka, chociażby znajdowała się w ręku niewiernego, posiada pośrednią, negatywną władzę w sprawach religijnych. Do władzy tej należy więc nie tylko to, co nazywa się prawem exequatur *) – ale nadto to, co nazywa się prawem odwołania się przeciw nadużyciu do wyższego sądu (appellatio ab abusu).</li>
            <li>W razie sporu co do praw władzy świeckiej z duchowną, prawo cywilne przemaga.</li>
            <li>Władza świecka ma moc rozstrzygania, unicestwiania i naruszania uroczystych umów, nazywanych konkordatami, umów dotyczących nietykalności Kościoła, a zawartych ze Stolicą Apostolską. Może to nastąpić bez jej zezwolenia, a nawet mimo jej reklamacji.</li>
            <li>Władza świecka może mieszać się w sprawy, dotyczące religii, obyczajów i rządów duchowych. Może ona przeto wydawać sąd o instrukcjach, które pasterze Kościoła na mocy swojego urzędu, ogłaszają w celu kierowania sumieniem ludzi; co więcej jeszcze – władza może wydawać postanowienia o udzielaniu Sakramentów świętych i przymiotach, niezbędnych do ich otrzymania.</li>
            <li>Kierunek szkół publicznych, w których kształci się młodzież chrześcijańska danego kraju może i powinien być w zupełności oddany władzy świeckiej. Wyjątek stanowią z pewnych powodów seminaria diecezjalne. Oddanie kierunku szkół władzy świeckiej pojmuje się w ten sposób, że żadnej innej władzy nie przyznaje się prawa wglądania w karność szkół, kierownictwa naukami, przyznawania stopni naukowych, wyboru i zatwierdzania nauczycieli.</li>
          </ol>
          <li>Dlaczego Kościół potępia wspomniane założenia?</li>
          Kościół potępia wszystkie te założenia ponieważ są błędami, które świat chrześcijański oddają w niewolę starożytnego despotyzmu z czasów pogańskich, kiedy to cała władza świecka i duchowa, a więc dusza i ciało były zależne od kaprysu jednego człowieka zwanego cesarzem i najwyższym kapłanem.
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="74">
          <li>Odpowiadaj dalej.</li>
          <ol start="8">
            <li>Nawet w seminariach duchownych metoda nauczania musi być poddana kontroli władzy świeckiej.</li>
            <li>Najlepszy rząd świecki wymaga, aby szkoły ludowe, dostępne dla wszystkich dzieci wszystkich klas społecznych, jak w ogóle wszystkie bez wyjątku zakłady publiczne, przeznaczone do dawania wyższego wykształcenia i wychowania młodzieży, były wyjęte spod wszelkiej władzy, kierunku i kontroli ze strony Kościoła, a były w zupełności podległe władzy świeckiej i politycznej, stosownie do upodobania rządu i woli opinii publicznej.</li>
            <li>Katolicy mogą aprobować takie kształcenie młodzieży, które będąc niezgodnym z wiarą katolicką i ubliżającym dla Kościoła, ma jedynie jako mniej lub więcej główny cel naukę o rzeczach przyrodzonych, a jest zamknięte w granicach doczesnego życia społecznego.</li>
            <li>Władza świecka może przeszkodzić biskupom i wiernym w swobodnym zwracaniu się do Głowy Kościoła i w odbieraniu odpowiedzi.</li>
            <li>Władza świecka posiada sama przez siebie prawo prezenty biskupów. Może też wymagać od nich, aby objęli rządy diecezji przed postanowieniem Stolicy Świętej i przed otrzymaniem listów apostolskich.</li>
            <li>Co więcej, rząd świecki ma prawo zabronić biskupom wykonywania urzędu pasterskiego i nie potrzebuje słuchać Głowy Kościoła w sprawach odnoszących się do episkopatu i ustanawiania biskupów.</li>
            <li>Rząd świecki na mocy własnego prawa może zmienić wiek przepisany przez Kościół dla zakonników i zakonnic oraz zabronić wszystkim zgromadzeniom zakonnym dopuszczania kogokolwiek do składania ślubów zakonnych bez zezwolenia władzy cywilnej.</li>
            <li>Należy znieść prawo kościelne opiekujące się zgromadzeniami zakonnymi, ich istnieniem, ich prawami i działalnością. Rząd świecki może udzielić wszelkiego rodzaju pomoc tym, którzy pragną porzucić życie zakonne i złamać śluby uroczyste. Może także znieść zgromadzenia zakonne, kościoły kolegialne, proste beneficja, nawet korzystające z prawa patronatu; może również oddawać i przydzielać majątek ich oraz dochody władzy cywilnej.</li>
            <li>Królowie i książęta nie tylko nie podlegają jurysdykcji Kościoła, ale w rozpatrywaniu tejże mają wyższość ponad Kościołem.</li>
            <li>Kościół winien być oddzielony od Państwa, a Państwo od Kościoła.</li>
          </ol>
          <li>Co wskazuje potępienie tych wszystkich błędów?</li>
          Potępienie tych wszystkich błędów wskazuje, że świat obecny dąży do podporządkowania Królestwa Bożego królowaniu ludzkiemu.
          <li>Dokąd zmierza ta dążność?</li>
          Dążność ta zmierza do pogrążenia ludzkości w otchłań niewoli, nędzy i poniżenia, z której wydobyło ją chrześcijaństwo.
        </ol>

        <h3>Błędy dotyczące przyrodzonej i chrześcijańskiej moralności</h3>
        <ol start="77">
          <li>Co to jest moralność?</li>
          Moralność jest prawidłem obyczajów, to znaczy postępowania człowieka w stosunku do Boga, do podobnych sobie istot i względem siebie samego.
          <li>Jakie jest zadanie moralności?</li>
          Zadaniem moralności jest prowadzenie człowieka ku ostatecznemu celowi życia doczesnego, którym jest osiągnąć życie w wieczności.
          <li>Skąd pochodzi moralność?</li>
          Moralność pochodzi od Boga i tylko od Boga pochodzić może.
          <li>Dlaczego?</li>
          Dlatego, że tylko Bóg, Stwórca człowieka, może mu dać poznać ostateczny cel życia i sposoby dojścia do tego celu.
          <li>Co z tego wynika?</li>
          Wynika z tego, że istnieje tylko jedna moralność, mianowicie moralność dana przez Boga.
          <li>Jakie są potępione przez Syllabus błędy dotyczące moralności?</li>
          Oto szereg potępionych przez Syllabus błędów, odnoszących się do moralności:
          <ol>
            <li>Prawa moralne nie potrzebują sankcji Boskiej; zupełnie nie jest potrzebnym, aby prawa ludzkie stosowały się do prawa przyrodzonego lub koniecznie otrzymały moc obowiązującą od Boga.</li>
            <li>Nauki filozoficzne, moralne, jak również prawa cywilne mogą i powinny uwolnić się od powagi Boga i Kościoła.</li>
            <li>Należy przyjąć istnienie tylko sił materialnych; cała moralność i uczciwość powinny polegać na gromadzeniu i pomnażaniu bogactw, mniejsza o to, jakimi środkami, byle tylko dogadzało się namiętności.</li>
            <li>Treścią prawa jest czyn materialny. Wszystkie obowiązki człowieka są próżnymi słowami, a wszystkie czyny ludzkie posiadają siłę prawa.</li>
            <li>Władza jest niczym innym, jak tylko liczbą i sumą sił materialnych.</li>
          </ol>
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="83">
          <ol start="6">
            <li>Zręczna niesprawiedliwość czynu w niczym nie przeczy świętości prawa.</li>
            <li>Należy głosić i wprowadzać w życie zasady, które nazywają nieinterwencją.</li>
            <li>Dozwolonym jest wyłamanie się spod posłuszeństwa prawowitym książętom, a nawet podnoszenie przeciw nim buntu.</li>
            <li>Nie należy bynajmniej ganić naruszania najświętszych przysiąg; nie trzeba też ganić czynu występnego a nawet zbrodniczego przeciwnego wiekuistemu prawu; czyn taki nawet jest dozwolony i godny zupełnego uznania, jeżeli wypływa z miłości ojczyzny.</li>
          </ol>
          <li>Co zdziałał Syllabus potępiając te błędy?</li>
          Syllabus przez potępienie tych błędów oddał nadzwyczaj doniosłą usługę społeczeństwu.
          <li>Wyjaśnij bliżej tę odpowiedź.</li>
          Błędy potępione tutaj przez Syllabus są: moralność niezależna, to znaczy zaprzeczenie wszelkiej moralności i wszelkiej różnicy między dobrem i złem; prawo silniejszego, to znaczy zaprzeczenie prawu i sprawiedliwości; tyranią liczby, która jest zaprzeczeniem prawdy; egoizm społeczny, który jest zaprzeczeniem miłości i solidarności między poszczególnymi narodami chrześcijańskimi; królobójstwo, którego zgodność z prawem głoszą wszyscy rewolucjoniści.
          <li>Co by się stało, gdyby wszystkie te błędy przemogły?</li>
          Gdyby wszystkie te błędy przemogły, dla wszystkich zagasłoby światło; przestałyby istnieć: sumienie, godność, wolność i bezpieczeństwo.
        </ol>

        <h3>Błędy dotyczące chrześcijańskiego małżeństwa</h3>
        <ol start="86">
          <li>Co to jest chrześcijańskie małżeństwo?</li>
          Małżeństwo chrześcijańskie jest sakramentem, zależnym wyłącznie od powagi Kościoła.
          <li>jakie są ważne przyczyny, dla których Kościół potępia błędy odnoszące się do chrześcijańskiego małżeństwa?</li>
          Ważne przyczyny, dla których Kościół potępia błędy odnoszące się do chrześcijańskiego małżeństwa są następujące:
          <ol>
            <li>Małżeństwo chrześcijańskie jest podstawą rodziny chrześcijańskiej;</li>
            <li>rodzina chrześcijańska jest podstawą narodu chrześcijańskiego;</li>
            <li>naród chrześcijański zawdzięcza chrystianizmowi całą swoją godność, która na niego spłynęła przez małżeństwo chrześcijańskie;</li>
            <li>zniesienie chrześcijańskiego małżeństwa równałoby się poniżeniu rodziny i zagładzie społeczeństwa.</li>
          </ol>
          <li>Zapoznaj nas z błędami odnoszącymi się do małżeństwa chrześcijańskiego, a potępionymi przez Syllabus.</li>
          Oto szereg błędów o małżeństwie chrześcijańskim, potępionych przez Syllabus:
          <ol>
            <li>Nie ma racjonalnej podstawy do twierdzenia, że Jezus Chrystus wyniósł małżeństwo do godności sakramentu.</li>
            <li>Sakrament małżeństwa jest rzeczą dodatkową do umowy i może być od niej oddzielony; istotą tego sakramentu jest błogosławieństwo małżeńskie.</li>
            <li>Na mocy prawa przyrodzonego związek małżeński nie jest nierozwiązalny; w różnych wypadkach rozwód może być ustanowiony przez władzę cywilną.</li>
            <li>Kościół nie posiada władzy stawiania przeszkód uniemożliwiających związek małżeński; władza ta przysługuje urzędowi cywilnemu, do którego trzeba zwracać się o dyspensę od istniejących przeszkód.</li>
            <li>Z biegiem wieków Kościół zaczął ustanawiać przeszkody unieważniające, nie na mocy własnego prawa, lecz na mocy prawa, zapożyczonego od władzy świeckiej.</li>
          </ol>
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="89">
          <ol start="6">
            <li>Kanony Soboru Trydenckiego, grożące wyklęciem tym, którzy ośmielają się zaprzeczać Kościołowi prawa ustanawiania przeszkód unieważniających małżeństwo, albo nie są dogmatycznymi, albo też odnoszą się do owej mocy zapożyczonej od władzy świeckiej.</li>
            <li>Forma przepisana przez Sobór Trydencki nie obowiązuje pod groźbą unieważnienia, tam gdzie prawo cywilne ustanawia inną formę i pragnie, aby małżeństwo było ważne, jeżeli ta nowa forma w danym wypadku jest zastosowaną.</li>
            <li>Bonifacy VIII pierwszy dopiero oświadczył, że ślub czystości, złożony przy święceniach czyni małżeństwo nieważnym.</li>
            <li>Na mocy wyłącznie cywilnego kontraktu może istnieć pomiędzy chrześcijanami prawdziwe małżeństwo; a jest błędnym mniemanie, żeby umowa małżeńska miała być zawsze sakramentem lub że umowa ma być nieważną, jeżeli nie jest połączona z sakramentem.</li>
            <li>Z natury swej sprawy małżeńskie i zaręczynowe należą do forum cywilnego, a więc do trybunałów cywilnych.</li>
          </ol>
          NB. Do tego odnoszą się jeszcze dwa inne błędy: pierwszy odnoszący się do zniesienia celibatu kapłańskiego, drugi do wyższości stanu małżeńskiego nad stanem dziewictwa. Pierwszy został potępiony w Encyklice: Qui pluribus, z 9 listopada 1846 r.; drugi przez list apostolski z 10 czerwca 1851 r.
          <li>Dlaczego Syllabus na nowo potępia błędy o małżeństwie chrześcijańskim?</li>
          Syllabus potępia na nowo błędy odnoszące się do małżeństwa chrześcijańskiego, ponieważ rozwód, będący zagładą dla chrześcijańskiego małżeństwa, ustanowiony jest w porządku prawnym w krajach protestanckich, a domagają się go niektórzy rzekomi katoliccy prawodawcy, ponieważ umowa cywilna, która nie jest małżeństwem, ale publicznym konkubinatem jest uznaną przez kilka narodów z imienia katolickich, za dostateczny związek małżeński a istnieje obawa, że będzie tak samo przez inne uznaną.
        </ol>

        <h3>Błędy odnoszące się do świeckiej władzy Ojca Świętego</h3>
        <ol start="90">
          <li>Jakie są błędy odnoszące się do świeckiej władzy Papieża, potępione przez Syllabus?</li>
          Błędy odnoszące się do świeckiej władzy Papieża, potępione przez Syllabus są następujące:
          <ol>
            <li>Dzieci Kościoła chrześcijańskiego i katolickiego różnią się między sobą co do pogodzenia władzy świeckiej Papieża z duchowną.</li>
            <li>Byłoby bardzo korzystnym dla wolności i dobra Kościoła znieść świecki zakres działania Stolicy Świętej.</li>
          </ol>
          NB. Poza tymi błędami o świeckiej władzy Papieża, które szczegółowo (explicite) potępia Syllabus, jest jeszcze wiele innych odnoszących się do tego przedmiotu, które potępione są włącznie (implicite) przez wskazówki bezpośrednie i wyraźne, które powinny wszystkim katolikom służyć za niezmienną regułę ich myśli i czynów.
          Wskazówki te dane są dokładnie w przemowie: Quibus quantisque, z 20 kwietnia 1849; w przemowie: Si semper antea, z 20 maja 1850; w liście apostolskim: Cum catholica Ecclesia, z 26 marca 1860; w przemowie: Novos, z 28 września 1860; w przemowie: Jamdudum, z 18 marca 1861 roku; w przemowie: Maxima quidem, z 9 czerwca 1862 r.
        </ol>

        <h3>Źródła tych błędów</h3>
        <ol start="91">
          <li>Skąd pochodzą licznie rozpowszechnione za naszych czasów błędy o świeckiej władzy Papieża?</li>
          Licznie rozpowszechnione za naszych czasów błędy o świeckiej władzy pochodzą z modernistycznego czyli nowożytnego ducha, właściwej przyczyny osłabienia wiary a zwłaszcza z obłudy i nienawiści zdecydowanych nieprzyjaciół religii i społeczeństwa.
          <li>Dlaczego religii?</li>
          Dlatego religii, iż przez zniesienie świeckiej władzy Papieża, pragną mu uniemożliwić wykonywanie władzy duchownej.
          <li>Jak to?</li>
          Albowiem Papież, przestając być królem, staje się poddanym; słowa zaś Papieża poddanego mogą być stłumione a przynajmniej stracą w oczach ludów charakter niezawisłości, której On potrzebuje, aby być słuchanym bez wahania i aż do poświęcenia życia.
          <li>I dlaczego jeszcze?</li>
          Dlatego jeszcze, że gwałcą wolność Kościoła, niezawisłą od wszelkiej ziemskiej potęgi i że ostatnim rezultatem tych ataków byłoby odjęcie Ojcu Świętemu środków utrzymywania nadal przedstawicieli w pierwszorzędnych państwach, bądź w celu godnego wyboru biskupów, bądź w celu czuwania nad rozlicznymi potrzebami katolicyzmu i zapoznawania z nimi Stolicy Świętej.
          <li>A Papież, choć wyzuty z władzy świeckiej, czyż nie ma swoich przedstawicieli?</li>
          Papież, wyzuty z władzy świeckiej, zachował swoich przedstawicieli, ale utrzymuje ich nie z własnych funduszów, ale dzięki ofiarności wiernych. A taka ofiarność jest zawsze niepewna i może tak zmniejszyć się, że utrzymanie reprezentacji Stolicy Świętej stanie się bardzo trudnym, jeżeli nie zupełnie niemożliwym.
          <li>Dlaczego więcej?</li>
          Ponieważ nieprzyjaciele władzy świeckiej obdzierają Papieża i religię katolicką z zewnętrznej świetności, niezbędnej dziś zwłaszcza, dla wzbudzenia szacunku w królach i w ludach.
          <li>Dlaczego szerzyciele tych błędów są nieprzyjaciółmi społeczeństwa?</li>
          Szerzyciele tych błędów dlatego są nieprzyjaciółmi społeczeństwa, ponieważ sprzyjają despotyzmowi i prowadzą do odszczepieństwa.
          <li>Jak to sprzyjają despotyzmowi?</li>
          Sprzyjają despotyzmowi, ponieważ tłumią jedyny głos, który może bronić wolności ludów przeciw szkodliwym zamysłom tyranii, królewskiej czy ludowej.
          <li>A co to znaczy: prowadzą do odszczepieństwa?</li>
          Prowadzą do odszczepieństwa, ponieważ, podając w wątpliwość słowa Papieskie, uniemożliwiają jednolitość i stałość posłuszeństwa.
          <li>Co stąd wynika?</li>
          Stąd wynikają rozterki zgubne, nie tylko dla zbawienia dusz, a nadto groźne dla spokoju państw, na koniec tworzenie Kościołów Narodowych, co jest przebraniem miary nieszczęścia i wstydu.
        </ol>

        <h3>Błędy, tyczące się współczesnego liberalizmu</h3>
        <ol start="101">
          <li>Co to jest modernistyczny czyli nowożytny liberalizm?</li>
          Liberalizm nowożytny jest sektą, która ducha współczesnego pragnie pogodzić z duchem Kościoła.
          <li>Czy to pogodzenie jest możliwe?</li>
          Chcąc wiedzieć, czy to jest możliwe, wystarczy dać określenie modernistycznego ducha.
          <li>Cóż to jest duch modernistyczny czyli nowożytny?</li>
          Jest to duch zupełnego lub częściowego wyzwolenia się spod wpływu powagi Kościoła.
          <li>Jaki dowód?</li>
          Dowód leży w tym, że duch nowożytny pragnie zasady niewzruszone Kościoła nagiąć tak, aby dały się zastosować do wymagań zmiennych i źle ugruntowanych opinij ludzkich.
          <li>Na jakim w szczególności punkcie liberalizm pragnie tego pogodzenia?</li>
          Oto w szczególności punkty, co do których liberalizm pragnie pogodzenia: w sprawie wolności sumienia, równości wyznań, wolności prasy, zeświecczenia polityki.
          <li>Czy Kościół może się zgodzić na takie pojednanie?</li>
          Kościół nie może i nigdy nie będzie mógł zgodzić się na tego rodzaju pojednanie. Musiałby bowiem wyrzec się samego siebie, zdradziłby skarb powierzonych praw wiekuistych i stałby się winnym nieszczęścia ludów.
          <li>Jak to?</li>
          Przyjmując wolność sumienia i równość wyznań, Kościół straciłby rację bytu, skoro w oczach całego świata nie istniałaby jedyna i prawdziwa religia; przyjmując wolność prasy, to znaczy pisania wszystkiego, uświęciłby wolność czynienia wszystkiego; przyjmując zeświecczenie polityki, pozostawiłby sumienie ludzkie kaprysowi książąt lub zgromadzeń, rządzących bez kontroli. Wszędzie siła poszłaby przed prawem, a moralność Ewangelii musiałaby ustąpić moralności wilków *).
        </ol>

        <h3>(dalszy ciąg)</h3>
        <ol start="108">
          <li>Skoro tak jest, co należy sądzić o nowożytnym liberalizmie?</li>
          Skoro tak jest, należy o nowożytnym liberalizmie sądzić to, co o nim sądzi Stolica Święta.
          <li>A co sądzi o nim Stolica Święta?</li>
          Sądzi i głosi, że nowożytny liberalizm jest zarazą – tym niebezpieczniejszą, że ludzie nią dotknięci przywłaszczają sobie nazwę, która może uwieść mało wykształcony lub mało zastanawiający się tłum.
          <li>Jakąż to nazwę przywłaszczają sobie ci ludzie?</li>
          Ci ludzie przywłaszczają sobie nazwę katolików liberalnych, aby dać do zrozumienia, że są bardziej oświeceni i więcej sprzyjają wolności, niż katolicy po prostu i sam Papież.
          <li>Czymże więc są właściwie ci liberalni katolicy?</li>
          W rzeczywistości liberalni katolicy są garstką pyszałków, którym zdaje się, że wiedzą więcej, niż Papież, rozumieją wszystko lepiej niż On i wszyscy prawdziwi katolicy, co przystoi, a co nie przystoi dzisiejszemu społeczeństwu; są to obłudnicy, którzy, podobnie, jak Janseniści, pragną pozostać w Kościele, nie należąc do niego.
          <li>Jak to?</li>
          Albowiem, mówiąc, że są katolikami i spełniając pewne obowiązki religijne, katolicy liberalni podtrzymują uporczywie opinie, częściowo lub całkowicie sprzeczne z nauką Stolicy Świętej, której nie chcą za prawidło swojego postępowania uznać.
          <li>Czy oni są bardzo niebezpieczni?</li>
          Oni są bardzo niebezpieczni, ponieważ 1) jako wilki ukryte w skórze baraniej zwodzą mnóstwo ludzi; 2) wywołują pogardę i nienawiść ludu względem prawdziwych katolików, których przezywają ultramontanami i nieprzyjaciółmi postępu; 3) ponieważ ustępstwa, czynione błędowi, kompromitują najważniejsze sprawy religii i społeczeństwa.
          <li>Czy oni są bardzo winni?</li>
          Oni są bardzo winni, 1) ze względów, które wyłuszczono powyżej; 2) ponieważ otwarcie opierają się Ojcu Świętemu i niepodobna ich usprawiedliwić, jak niepodobna usprawiedliwić zarazy.
          <li>Wymień jedną z ich maksym?</li>
          Jedną z najbardziej ulubionych maksym liberalnych katolików jest: Wolny Kościół w wolnym Państwie.
          <li>Co znaczy ta maksyma?</li>
          Ta maksyma nic nie oznacza: albo raczej znaczy niezawisłość Państwa wobec Kościoła, co jest zasadą okropnego despotyzmu i niemniej wielką niemożebnością, jak kazać żyć człowiekowi oddzieliwszy duszę od ciała.
          <li>Cóż więc jest zasadą liberalnego katolicyzmu?</li>
          Zasada liberalnego katolicyzmu jest ta sama, którą kieruje się odszczepieństwo i wszystkie herezje, pierwiastek nieposłuszeństwa; sprowadzone te same następstwa: pogardę Papieża i Kościoła, despotyzm książąt i nieszczęścia ludów.
        </ol>

        <h3>(ciąg dalszy)</h3>
        <ol start="118">
          <li>Wymień nauki, odnoszące się do nowożytnego liberalizmu, a potępione przez Syllabus?</li>
          Nauki, odnoszące się do nowożytnego liberalizmu, a potępione przez Syllabus są następujące:
          <ol>
            <li>W naszej epoce nie należy religii katolickiej uważać jako jedyną religię Państwa z wykluczeniem wszystkich innych wyznań.</li>
            <li>Trzeba, że tak powiem, chwalić pewne narody, katolickie z imienia tylko, gdzie prawa dozwalają wszystkim przybyszom na publiczne wykonywanie swoich odrębnych obrzędów.</li>
            <li>Nieprawdą jest jakoby cywilna wolność wyznawania jakiegokolwiek kultu, jak również zupełna możność przyznania każdemu prawa publicznego objawiania wszelkiego rodzaju zdań i myśli – prowadziła w sposób szczególny do zepsucia umysłów i serc oraz postępu zarazy obojętności.</li>
            <li>Papież rzymski może i powinien pojednać się i iść zgodnie z postępem, liberalizmem oraz współczesną cywilizacją.</li>
          </ol>
        </ol>

        <h3>Zakończenie</h3>
        <ol start="119">
          <li>A dlaczego Papież nie może, nie powinien pojednać się z tymi trzema rzeczami?</li>
          Papież nie może ani też nie powinien pojednać się z tymi trzema rzeczami, ponieważ one dążą do zniesienia opiekuńczej władzy Kościoła, jak to widzieliśmy powyżej, do poniżenia człowieka i pogrążenia go w nieszczęściu.
          <li>Jakim sposobem modernistyczny postęp i modernistyczna cywilizacja dążą do poniżenia człowieka i pogrążenia go w nieszczęściu?</li>
          Modernistyczny postęp i cywilizacja modernistyczna dążą do poniżenia człowieka i pogrążenia go w nieszczęściu, ponieważ ich jedynym, a przynajmniej głównym celem jest pomnażanie dobrobytu wyłącznie materialnego, czego ostatecznym wynikiem jest coraz większe przywiązanie człowieka do ziemi, a zapominanie o jego przeznaczeniu w wieczności.
          <li>Jakim sposobem?</li>
          Rzecz zupełnie jasna, że im więcej człowiek zajmuje się tym światem, tym mniej troszczy się o świat tamten, tym więcej oddala się od wskazanego sobie celu; a im więcej człowiek oddala się od wskazanego sobie celu, tym więcej się poniża; im więcej się poniża, tym bardziej staje się występnym i nieszczęśliwym.
        </ol>

        <p>Homo cum in honore esset, non intellexit: comparatus est jumentis insipientibus, et similis factus est illis. Ps. XLVIII.</p>
      </section>
    </article>

    <footer>
      <p>
        <a href="http://www.piusx.org.pl/katechizm/">Katechizm katolicki kard. Gasparriego</a>,
        <a href="http://www.piusx.org.pl">www.piusx.org.pl</a>
      </p>
      <p>
        Mały katechizm o Syllabusie. Warszawa. Druk "Polaka-Katolika" Nowy Świat 34. 1909, str. 40. (2)
      </p>
      <img src="assets/logo.png"/>
    </footer>
    <script>S.toc(); S.links('p, li', 'biblia');</script>
  </body>
</html>